İsa Məsih nə zaman doğulub?

İsa Məsih nə zaman doğulub?

Hər yeni ilin gəlişi zamanı dünyanın əksər xalqları kimi, bizim də istifadə etdiyimiz miladi təqvim öz mahiyyətini ortaya qoyur. Hamımız yeni ilin hansı hadisə şərəfinə keçirildiyini və "bizim era" anlayışının hansı hadisədən qaynaqlandığını bir daha xatırlayırıq. Bəli, bu gün dünya əhalisinin böyük əksəriyyəti Həzrəti İsa Peyğəmbərin (ə) doğum gününü qeyd edir. Elə bu bayram ərəfəsində həmin mühüm hadisənin bəzi incəlikləri və tarixi şərhi barədə bir qədər məlumat verməyi məqsədəuyğun sayırıq.

Hər il Milad bayramı ərəfəsində dünyanın bir çox iri rəsədxanalarında Vifleym ulduzu barədə mübahisələr qızışır. Məsələ bundadır ki, istər xristian dini ədəbiyyatında, istərsə də İntibah dövrü incəsənətində Həzrəti İsanın (ə) doğumu "Vifleym ulduzunun parlaması" adlı hadisə ilə əlaqələndirilir. Problemə elmi yöndən yanaşan astronomlar bir suala cavab tapmağa çalışırlar: Vifleym ulduzu haqqında əfsanənin əsasında hər hansı real astronomik hadisə dururmu? Bu problem həll olunsa, başqa əsas məsələ - İsa Məsihin (ə) dəqiq doğum tarixi də həll olunmuş olar.

Bu sirli ulduz xristianlığın ana qaynaqlarından sayılan dörd İncilin yalnız birində -Matfey İncilində xatırlanır:

"İsa çar İrodun hakimiyyəti dövrundə Vifleymdə doğulduğu vaxt, Yerusəlimə şərqdən kahinlər gəlib dedilər: "Doğulmuş Yəhudi Padşahı haradadır? Biz şərqdə onun ulduzunu görub, ona təzim etmək üçün gəlmişik". Çar İrod bunu eşidib narahat oldu, baş ruhaniləri və xalq kitabçılarını (Tövrat katiblərini) çağırıb soruşdu: "Məsih harada doğulmalıdır?" Cavab verdilər: "Yəhudi Vifleymində. Çünki peyğəmbərlərdən biri yazır ki, ey Vifleym, sən yəhudi vilayətlərinin heç birindən əskik deyilsən. Səndə bir rəhbər doğulacaq ki, Bəni-İsraili xilas edəcək". Onda İrod kahinləri gizlində çağırıb ulduzun görünmə vaxtını onlardan öyrəndi və onları Vifleymə yollayıb dedi: "Gedin, körpəni səylə axtarın. Tapanda mənə də xəbər verin ki, gedib ona təzim edim". Kahinlər çarı dinləyib getdilər. Onların şərqdə gördükləri ulduz başları üstündə irəlidə gedərək yol göstərirdi. Nəhayət, ulduz körpənin olduğu yerin üstündə dayandı. Dayanmış ulduzu görən kahinlər çox sevindilər. Həmin yerə daxil olub, körpəni anası Məryəmlə birlikdə gördülər. Ona təzim edib, qızıl, buxur (ətirli tüstüsü olan bitki) və ətirdən hədiyyələr verdilər. Yuxuda İrodun yanına qayıtmamaq əmri alan kahinlər başqa yolla öz ölkələrinə qayıtdılar" (Matfey İncili, II, 1-12).

Vifleym (Bəni-Ləhm) şəhəri bu gün də mövcuddur və Yerusəlimdən azacıq cənubda yerləşir. Bibliyaya görə, Vifleym - gözlənilən xilaskar Məsihin vətənidir (Mixeyin kitabı, V, 1). Həmçinin, Bibliyada deyilir ki, Məsihin doğulması ulduzlar vasitəsilə xəbər verilməlidir ("Rəqəmlər kitabı", XXIV, 17).

Vifleym ulduzunun tarixi kökünü tapmaq üçün, miladi təqvimin qəbul edilmə hadisəsinə nəzər salmaq lazımdır. Miladi təqvim, başqa sözlə bizim era, Məsihin doğuluşundan hesablanır. Bu təqvim 533-cü ildə Kiçik Dionisiy adlı Roma monaxının təşəbbüsü ilə qəbul edilmişdir. Həmin ildə Kiçik Dionisiy zaman hesabında yeni qayda təklif etmiş, birinci il kimi İsanın doğulduğu ili götürüb, bundan əvvəlki tarixləri əksinə - mənfi hesabatla göstərmişdi. Dionisiy öz hesabatında bir-birinə zidd olan çoxlu ədəbiyyatdan istifadə etmişdi. Buna görə də, miladın və era başlanğıcının təyinində uyğunsuzluqların olması gözlənilən idi.

Kiçik Dionisiyə qədər Romada başqa təqvim sistemindən istifadə olunurdu - hesabatı "Romanın yaradılması"ndan aparırdılar. "Məsihin miladı" təqviminə keçərkən, köhnə tarixləri də yenidən hesablayıb, təzə təqvimə daxil etmək lazım gəldi. Bax, burada Dionisiy iki ciddi səhv buraxdı. Əvvəla, o, eramızın birinci ili ilə eramızdan əvvəlki birinci il arasında zəruri olan "sıfırıncı il"i tətbiq etmədi. Beləliklə, təqvimdə eraların görüşdüyü yerdə bir il "itdi". İndi astronomik hesabatlarda eramızdan əvvəlki birinci ili "sıfırıncı il" adlandırırlar. E.ə. 2-ci il - "mənfi 1-ci il", eramızdan əvvəl 3-cü il - "mənfi 2-ci il" adlanır.

Dionisiy Roma tarixində hər imperatorun hakimiyyət dövrünə düşən illəri hesablayırdı. İmperator Avqustun hakimiyyət illərini hesablayarkən, Dionisiy ikinci səhvə yol verdi: Avqustun dövrunu e.ə. 27 - e.ə. 14-cü illər üzrə qeyd etdi. Halbuki, Avqust Romanı dörd il qabaqdan - e.ə. 31-ci ildən idarə edirdi. Lakin o zaman imperator "Oktavian" adını daşıyırdı. E.ə. 31-ci ildə Oktavian, Misirdə Aksi döyüşündə rəqibləri Antoni və VII Kleopatranı məğlub edərək, faktiki olaraq hakimiyyəti ələ keçirmiş, bu səbəbdən Misirdən qayıtdıqdan sonra senat ona "Avqust" (Müqəddəs) adını vermişdi.

Bu hesabla, VI əsrdən tətbiq olunan miladi təqvim 5 illik səhvə malikdir. Demək, İsanın (ə) mövludu zamanı parlamış Vifleym ulduzu barədə xəbərləri də eramızın 1-ci ilində yox, təxminən e.ə. 5-ci ilin əhatəsində axtarmaq lazımdır. Axı bütün İncillərdə deyildiyi kimi, İsa (ə) İrodun çarlığı dövründə doğulmuşdur. Tarixçi İosif Flaviy yazır ki, İrod İsanın (ə) doğulmasından və Ay tutulmasından bir qədər sonra, Pasxa bayramı ərəfəsində ölmüşdü. Təyin edilmişdir ki, Ay tutulması e.ə. 4-cü il martın 13-də baş vermiş, Pasxa da həmin il aprelin 11-də başlamışdı. Tarixçilər də İrodun ölüm tarixi kimi, e.ə. 4-cü ili qeyd edirlər. Deməli, İsa Peyğəmbər (ə) e.ə. 4-cü il mart ayının 13-dən gec olmayaraq doğulmuşdur.

Luka İncilində oxuyuruq ki, Məryəm İsaya (ə) hamilə olduğu zaman "qeysər Avqust əhalini qeydi1yyatdan keçirmək haqqında fərman verdi. Bu, Kvirinyin Suriyadakı hakimiyyəti dövründə keçirilmiş ilk qeydiyyat idi. Hər kəs öz şəhərində qeyd olunmaq üçün getdi. Qalileyli, əslən Nazaret şəhərindən olan İosif də Davudun şəhərinə - Yəhudi Vifleyminə getdi" (Luka İncili, II, 1-4).

Roma əyalətlərndə əhali qeydiyyatı mütəmadi olaraq, vergi yığımını qaydaya salmaq məqsədilə keçirilirdi. II Dünya Müharibəsi illərində indiki Türkiyə ərazisində tapılmış bir əlyazmada Avqustun qeydiyyat barədə bir neçə fərmanının tarixi və siyahısı yazılmışdır. Bunlardan İsanın (ə) mövluduna ən yaxın olanı - e.ə. 8-ci ilə aid idi. Böyük imperiya ərazisi boyunca rabitə əlaqəsi və nəqliyyat o zamanlar primitiv olduğu üçün, qeydiyyat bəzən bir, hətta iki il uzanırdı. Beləlikə, İncildə qeyd olunan əhalinin qeydiyyatı üçün ən əlverişli mümkün interval kimi e.ə. 7, 6 və 5-ci illəri əhatə edən üçillik müddəti götürmək lazımdır.

Bəs, hansı real astronomik hadisəni Vifleym ulduzu ilə eyniləşdirmək mümkündür? Burada bir neçə fərziyyə meydana çıxır: şarşəkilli ildırım, meteor uçuşu, komet, Günəş sisteminin 2 və ya 3 planetinin yaxınlaşması və nəhayət, yeni ulduz partlayışı. Ulduzun səmada bir neçə dəfə görünərək, kahinlərdən öndə gedib, onlara yol göstərməsi həmin hadisənin meteor və şarşəkilli ildırım kimi tezkeçici təzahürlərlə izahını rədd edir. Belə çıxır ki, Vifleym ulduzu adı altında ya komet, ya planet yaxınlaşması, ya da yeni ulduz partlayışı hadisələri başa düşülür. Son dövrlərdə, xüsusilə, son iki onillikdə tədqiqatlar bu üç fərziyyə ətrafında aparılmışdır.

Vifleym ulduzunu komet kimi təqdim edənlərin fikrincə, bu, məşhur Halley kometidir. Halley kometi Yeri hər 76 ildən bir "ziyarət edir". Onun planetimizə yaxınlaşması e.ə. 240, e.ə. 164, e.ə. 77 və e.ə. 12-ci illərə təsadüf etmişdi. Göstərilən hadisələrin hər biri qədim Çin mənbələrində təsvir olunur. Halley kometi e.ə. 12-ci ildə avqustun sonundan noyabrın əvvəlinə qədər görünmüşdür. Lakin bunu Vifleym ulduzu ilə eyniləşdirmək olmaz; milad üçün e.ə. 12-ci il həddən artıq tezdir.

Şeffild Universitetinin fiziki, doktor Devid Hyuqsun 1976-cı ildə nəşr etdirdiyi məqalədə isə, Günəş sistemi planetlərinin sıx yaxınlaşması fərziyyəsinə üstünlük verilir. Bir çox hallarda həqiqətən planet yaxınlaşması effektiv mənzərəyə çevrilir. Belə ki, 1603-cü il dekabrın 17-də astronom İohann Kepler gecə səmasında bir-birinə son dərəcə yaxınlaşaraq demək olar ki, birləşmiş Yupiter və Saturnun parlaqlığından vəcdə gəlmişdi. Keplerin fikrincə, İncildə də elə buna bənzər hadisə təsvir edilib. Düzdür, Kepler bu fərziyyəni irəli sürən ilk şəxs deyildir. XIX əsrin ortalarında tarixçi Q. Lyuard Vuster monastırının salnamələrini öyrənərkən, 1285-ci ilin sonuna aid olan belə bir yazıya rast gəlmişdi: "Bu il Saturn və Yupiter Dolça bürcündə ikən bir-birinə hədsiz yaxınlaşdılar. Məsihin mövludundan bu yana belə bir hadisə baş verməyib, münəccimlərin təsdiqinə görə, bundan sonra da uzun müddət baş verməyəcək".

Ümumilikdə, eramızdan əvvəlki iki onillikdə bir neçə planet yaxınlaşması faktı qeydə alınmışdır. E.ə. 8-ci ilin əvvəlində üç planet - Mars, Yupiter və Saturn, e.ə. 3-cü il avqustun 12-də və e.ə. 2-ci il iyunun 17-də Venera və Yupiter (2 dəfə) yaxınlaşmışdır. Bu hadisələrin hər biri kifayət qədər effektli olsa da, qəbul etdiyimiz zaman intervalının (e.ə. 7 - e.ə. 5-ci illər) xaricindədir.

Lakin hələ XIX əsr astronomlarırın izinə düşdükləri bir səma hadisəsi göstərilən intervala uyğundur. Həmin hadisə e.ə. 7-ci ildə Balıqlar bürcündə Yupiterlə Saturnun üçdəfəli yaxınlaşmasıdır. Yupiter və Saturnun Günəş ətrafında dövr etmə müddətləri uyğun olaraq 12 və 29 ilə bərabərdir. Hər 20 ildən bir onlar bir-birlərinə yaxınlaşırlar. Hər 120 ildə bir dəfə isə Yupiterlə Saturnun böyük, yaxud üçdəfəli yaxınlaşması baş verir: cəmi yarım illik müddət ərzində planetlər üç dəfə yaxınlaşırlar. E.ə. 7-ci ildə də 29 may, 29 sentyabr və 4 dekabr tarixlərində bu hadisə baş vermişdir. 1976-cı ildə gərgin hesabatlardan sonra doktor D. Hyuqs Vifleym ulduzunun parlama "ssenarisi"ni təqdim etmişdir:

Nəinki tək-tək insanların, hətta bütöv ölkə və xalqların taleyini planetlərin hərəkəti ilə bağlayan astrologiya elmində hər ulduzun özünəməxsus yeri və "vəzifəsi" vardır. Qədimlərdə Yupiter hökmdarların planeti hesab edilirdi. Qədim yəhudi astrologiyasında Saturn İsrail xalqının himayədarı kimi tanınırdı. Bu zaman Saturnun Balıqlar bürcündən keçdiyi müddəti daha uğurlu sayırdılar. Assuriya mədəniyyətinə aid gil lövhəciklərin üzərindəki yazılardan aydın olduğu kimi, qədim astroloqlar Yupiterlə Saturnun üçdəfəli yaxınlaşmasını qabaqcadan bilirdilər. Babillilər bu hadisəni yəhudi padşahının doğulmasına və yeni eranın başlanmasına siqnal kimi şərh edə bilərdilər. Beləliklə, e.ə. 7-ci il mayın 29-da Babildə Yupiter və Saturnun birinci yaxınlaşması müşahidə olunan kimi, kahinlər çoxdan gözlənilən hadisənin baş verdiyinə inanaraq Bibliyada söhbət açılan Vifleymə tərəf üz tuturlar. Səhradan keçən bir neçə yüz kilometrlik yolu ən azı dörd aya qət edən kahinlər Yerusəlimə yaxınlaşarkən, ikinci təzahür (29 sentyabr) baş verir. Onlar bu hadisəni peyğəmbərliyin təsdiqi kimi qiymətləndirirlər. Nəhayət, üçüncü Yupiter-Saturn yaxınlaşması (4 dekabr) kahinlərin İrodla görüşündən sonra baş verərək onlara Vifleymin yolunu göstərin. Müasir hesablamalara görə, Yerusəlimdəki müşahidəçi üçün yaxınlaşan planetlər səmanın şərq hissəsində, demək olar ki, zenitdə yerləşib və bu, Matfey İncilində yazılanlara uyğundur.

Yerusəlimlə Vifleym arasındakı məsafəsi 20 km-dir. Kahinlər Vifleymə çatdıqları vaxt körpə artıq doğulmuşdu. Deməli, İsanın (ə) mövludu tarixini Yupiterlə Saturnun 2-ci və 3-cü yaxınlaşmaları arasında, yəni e.ə. 7-ci ilin oktyabr-noyabr aylarında axtarmaq lazımdır.

Lakin London Universitetinin astoronomları Devid Klark və Con Parkinsonun, habelə, Nyukasl Universitetindən Riçard Stefansonun fikrinə görə, Vifleym ulduzunun bu cür şərhi düzgün deyildir. Onlar e.ə 7-ci ildəki üçdəfəli yaxınlamanın parametrlərini hesablayaraq tapmışlar ki, göstərilən hadisə zamanı Yupiter və Saturn planetləri bir dərəcədən artıq yaxınlaşmamışlar. Bu isə o deməkdir ki, bir dərəcə bucaq fasiləsi şəraitində onların arasında təqribən Ay diametrinin iki misli qədər məsafə görünmüşdür. Çox az ehtimal var ki, qədim astronomlara yaxşı tanış olan iki planet, aralarındakı bu qədər böyük məsafəyfə rəğmən yeni ulduz kimi qəbul edilsin. Ona görə də, Vifleym ulduzunun sirrini Yupiter və Saturn planetlərinin yaxınlaşmasından təqribən il yarım sonra baş vermiş yeni ulduz partlayışında axtarmaq daha düzgündür.

İngilis astronomları Çin və Koreya mənbələrinin məlumatlarını səylə tədqiq edərək aydınlaşdırmışlar ki, bu mənbələrdə əsrin bir rübü müddətində (e.ə. 10 - b.e. 13-cü illəri) yeni ulduz partlayışı əlamətlərinə malik yalnız bircə hadisə qeyd olunmuşdur.

"Xan sülaləsinin tarixi" adlı qədm Çin astronomik traktatında yazılır ki, imperator Çyen Pinin hakimiyyətinin ikinci ilinin ikinci ayında səmanın şərq hissəsində bir ulduz görünərək, 70 gün ərzində müşahidə edilib. Göstərilən tarixi müasir təqvimə çevirsək, e.ə. 5-ci il 10 mart - 7 aprel intervalını alarıq. Salnamədə bu ulduzun hərəkətsiz olduğunun söylənməsi bir daha göstərilən hadisəni komet kimi yox, məhz yeni ulduz partlayışı kimi izah etməyə əsas verir. Yeni ulduz Matfey İncilində yazıldığı kimi, Yerusəlim şəhəri enlik dairəsində Günəşin doğmasından əvvəl səmanın şərq hissəsində görünmüşdür.

Həmçinin, Koreya mənbələrinə əsasən, imperator Vonqun hakimiyyətinin 54-cü ilinin ikinci ayında (e.ə. 5-ci ilin yaz fəslinə uyğundur) Qartal bürcündə qeyri-adi parlaqlığa malik yeni ulduz görünmüşdür.

Beləliklə, müxtəlif ölkələrdəki iki qrup astronom tərəfindən bu hadisə izlənmişdir. Həm Çin, həm də Koreya alimlərinin məlumatları vaxt etibarilə üst-üstə duşərək, İncildəki informasiya ilə də uyğun gəlir.

Yalnız bir sual ortaya çıxır: nə üçün yeni ulduz partlayışı faktı Yaxın Şərq mənbələrində xatırlanmır? Nə üçün kahinlərin Yerusəlimə gəlişinə qədər ulduzla heç kim maraqlanmamışdı? Məsələ bundadır ki, belə faktlarla Yaxın Şərqdə maraqlanmırdılar. İudeya və Suriyada, Babil və Assuriyada yaşayan astronomlar yalnız planetlərin, bəzi ulduz və bürclərin hərəkətini öyrənməklə kifayətlənirdilər. Bu sözlər həmin dövr Avropasına da aiddir. Hətta 1054-cü ildə məşhur Yengəcşəkilli dumanlığı yaradan ulduz partlayışı baş verdikdə nə Avropa, nə də Yaxın Şərq mənbələri bu barədə məlumat vermədi. Yalnız Çin və Koreya salnamələri bu böyük hadisə haqqında informasiyanı qoruyub saxlamışlar.

Beləliklə, Vifleym ulduzu barədə həqiqətə ən uyğun fərziyyə, nəzərimizcə, sonuncudur. Yəni Vifleym ulduzunu e.ə. 5-ci ildə baş vermiş yeni ulduz partlayışı ilə eyniləşdirmək ən doğru və həqiqətə yaxın variantdır. Demək, böyük peyğəmbər, Allahın Ruhu İsa Məsihin (ə) ən doğru milad tarixi e.ə. 5-ci ilin yaz aylarıdır.

Sonda bir daha qeyd edirik ki, bu tarix Matfey İncilində xatırlanan Vifleym ulduzu hadisəsinə əsasən hesablanmışdır. Əgər buradakı Vifleym ulduzu barədə məlumatı şübhə altına qoysaq, Həzrəti İsanın (ə) doğum tarixini yenidən, bu dəfə başqa meyarlar və mənbələr baxımından araşdırmalıyıq.

© Natiq Rəhimov

Qədim insan tipləri və əlaqələri

Bizə aid insan tipi olan "Homo Sapiens"in 200 min il öncə Şərqi Afrikada ortaya çıxıb. 

2013-cü ildə aparılan araşdırmaya görə, ən yaşlı anamız 99-148 min il əvvəl, insan növü Afrikanı tərk edib Yerə yayılmadan əvvəl təxminən 50 min nəfərlik bir cəmiyyətdə yaşayıb. Əslində, araşdırmalara görə, insan növünün populyasiyası heç vaxt 10 mindən aşağı düşməyib.

Əslində, əcdadlarımız arasında yer alan "Homo erectus"dan fərqli olaraq, sərt təbii şəraitdə nəsli kəsilməməyimizi qismən sürətlə artan əhalimizə borcluyuq.

Bu gün yaşayan bütün insanların ümumi ulu nənəsi varsa, onların da ortaq ulu babası var.  Bununla belə, mitoxondrial DNT yalnız qadınlardan miras alındığından, bizim ən yaxın ortaq kişi əcdadımız mütləq Mitoxondrial Həvva ilə müasir deyildir;  çünki kişi cinsini təyin edən Y xromosomu hüceyrələrin nüvə DNT-sindən keçir.

Genetik Adəmin 120-156 min il əvvəl yaşadığını təxmin edirik.  Bundan əlavə, 195 min il əvvəl yaşamış insan növü kimi fərqlənən ilk kişi və qadınlar da var.

Ancaq Adəmin adını çəkdiyimiz Yəhudilik, İslam və Xristianlıqla məhdudlaşsaq, deyə bilərik ki, Adəmin ümumiyyətlə təxminən 5700 il əvvəl yaşadığı hesab edilir.

Ancaq buna diqqət yetirək: Müqəddəs kitablarda ilk insanın fiziki olaraq ilk insan olduğuna inanaraq təkamül həqiqəti ilə ziddiyyət təşkil edənlərlə yanaşı, Adəmi dinə inanan ilk insan olaraq təyin edənlər də var.

"Homo sapiens", yəni biz canlı bir növ deyilik, canlıların alt növüyük. Bu baxımdan biz "Homo" başlığı ilə bütün növlərlə genetik olaraq qohumuq. O qədər ki, biz 70 min il əvvəl "Neandertal" insanlar və "Homo erectus" ilə birlikdə yaşamışıq.  Sonra onların nəsli kəsildi və sonda biz həyatda qaldıq.

İndiki meymunlar (şimpanzelər, qorillalar, oranqutanlar və s.) bizim qohumlarımızdır və insan növlərindən daha gec yaranıblar.  Bəlkə 2 milyon ildən sonra onlar da ağıllı sivilizasiya quracaqlar.

58 milyon il geriyə getdiyimiz zaman, insanlar, qorillalar, şimpanzelər və quyruqlu makakalar da daxil olmaqla bütün primatların ortaq əcdadını tapırıq: "Plesiadapis"lə tanış oluruq.  Bu ağac canlısı dinozavrların nəsli kəsildikdən sonra meydana çıxmışdır. 160 milyon il öncəye getdikdə

Juramayanın son Yura dövründə dinozavrlarla yanaşı yaşadığını görürük.  Qunduz və siçan arasında olan bu gəmirici ilk plasental məməlilərdən biri hesab olunur.  Ancaq 165 milyon nəsil geriyə qayıtdıqda vəziyyət dəyişir.

300 milyon il öncəyə getdikdə bu dəfə biz gec karbon dövrü ilə qarşılaşırıq;  Yəni, Karbon tropik meşələri dövründə yaşamış, daşlaşmış qalıqları günümüzün kömür yataqlarını təşkil edən bir sürünən: İlan və kərtənkələ də daxil olmaqla bütün sürünənlərin ortaq əcdadı "Hylonomus"dur.  Sürünənlər dinozavrlardan əvvəl meydana çıxdı.

Diqqət etsək görərik ki, bütün canlı növlərinin əcdadları təkamül ağacında budaq kimi bir-birinə bağlıdır.  Əsl ağac kimi, gənc və nazik budaqlar milyardlarla il əvvəl qalın və yaşlı əsas budaqlara bağlanır.

Biz buna filogenetika deyirik;  yəni genetik elm vasitəsilə canlıların nəsil ağacını yaratmaq. İlk canlı DNT, RNT və hətta genlərdən əvvəl əmələ gəlmişdir.  

Ona görə də filogenetika bizə ilk canlını vermir.

Daha dəqiq desək, paleoantropologiya (qədim insan elmi) insanların mənşəyini, təkamül isə canlıların necə təkamül keçirib fərqliləşdiyini araşdırır.  Başqa sözlə, yeni canlıların necə meydana gəldiyini göstərir.  İlk canlının necə meydana gəldiyi biokimyanın mövzusudur.  Nəysə, biz həyat ağacına geriyə doğru davam edək:

İndi 185 milyon nəsil əvvəl yaşamış babamıza gəlirik: "Tiktaalik".  Qurbağalar və salamandrlar kimi bütün suda-quruda yaşayanların ortaq əcdadıdır.  Ola bilsin ki, dənizlərdən quruya çıxan ilk onurğalı quru heyvandır.

Təbii ki, Yer kürəmizin yaşı 4,55 milyard ildir və bugünkü bütün canlıların sonuncu universal ortaq əcdadı ən azı 4 milyard il əvvəl yaşamışdır (baxmayaraq ki, Yer kürəsindəki ilk canlı varlıq 4,4 milyard il əvvəl yaşamışdır, lakin onun nəsli hələ sağ qalmamışdır bu günə qədər. Ona görə də ilk canlı varlıq yəqin ki, bizə başqa bir ulduzdan gələn yadplanetli kimi yaddır.)

İlk dinozavr və ilk sürünən -

Ümumiyyətlə, hər hansı bir canlı növünün ilk nümunəsini, ilk fərdini necə tapa bilərik?  "Homo erectus" və "Homo sapiens" arasında qəti bir keçid nöqtəsi varmı?  Burada böyük bir problem yaranır: Hər nəsil öz valideynləri və uşaqları ilə eyni növə aiddir.

Bir sözlə, "Homo heidelbergensis" gecə yatıb səhər oyananda "Homo sapiens" olmamışdır.  Körpə ikən bir gecədə gənc olmadığınız kimi, canlı növlər də birdən-birə meydana çıxmır. O, mutasiyaların toplanması və təkamülün lehinə çevrilməsi ilə yavaş-yavaş inkişaf edir.

Xatırladaq ki, insan növü Şərqi Afrikada yaranıb və oradan Yerə yayılıb. Homo sapiens Afrikadan 90 min il əvvəl yayılmağa başladı.

Tədqiqatçılar yaxın zamanda Mərakeşdə apardıqları qazıntılarda onun "Homo sapiensə" çox bənzəyən, ancaq bir az fərqli çənə sümüyü olan və 315 min il əvvəl yaşamış bir canlı tapdılar.  Bu canlı "Homo sapiens" və "Homo heidelbergensis" (?) arasında keçid mərhələsi idi.

Buna görə də sümükləri ayrı bir canlı növünə qoymaq mümkün deyildi.  Beləliklə, ilk insanın nə vaxt yaşadığı sualına cavab verə bilərik: Heç vaxt!  İnsan növünün təxminən 200 min il əvvəl meydana gəldiyini bilirik;  lakin onun ortaya çıxdığı konkret gün yoxdur.

Yalnız 200 min il əvvəl "Homo sapiens"in genetik xüsusiyyətləri (bir neçə yüz min il ərzində tədricən və kümülatif olaraq dəyişir) bizdən əvvəlki insan növlərindən kifayət qədər fərqləndi.  Beləliklə, ilk insan (!) meydana çıxdı.

Bu tapıntılar "Homo sapiens"in Şimali Afrikada ortaya çıxdığını göstərmir.  Bunun əvəzinə, "Homo sapiens"in əcdadlarının 315 min il əvvəl Şimali Afrikaya da yayıldığını göstərir.

Niyə ilk insan yoxdur?

İlk insan olaraq xarakterizə edilə biləcək bir fərd tapmamağımızın səbəbi canlıların bir gecədə təkamül etməməsidir.  Bunun baş verməsi üçün qolunuz kəsildikdən sonra, Batman v Superman: Dawn of Justice filmindəki Doom canavarı kimi bir neçə saniyə ərzində yenidən böyüməli olacaq.

Bu, bədənin çox enerji sərf etməsini tələb edəcəkdir.  Bu qədər enerji qolunuzu sağaltmaq əvəzinə sizi yandırıb külə çevirər.  Bir sözlə, təkamül bir gecədə baş vermir;  Çünki canlıların bir gecədə dəyişmək üçün kifayət qədər enerji istehsal etməsi və idarə olunan enerji istehsal etməsi termodinamika qanunlarına ziddir.

Yenə də həyatın təkamüldən əvvəl yarandığını deyirdik.  Əgər həyatın necə əmələ gəldiyi ilə maraqlanırsınızsa, həyatın mənşəyi ilə bağlı məqaləni oxuya və ya həyatın ilk dəfə Marsda görünməsi və Yerə meteoritlə gəlməsi variantını nəzərdən keçirə bilərsiniz.

Halbuki elm adamlarının fikrincə, kainatda həyat ən erkən 9,7 milyard il əvvəl meydana çıxıb.  Təbii ki, bu mümkün məxluq bizim əcdadımız ola bilməz; Amma əgər varsa, kainatda ilk canlının fosilini tapmaq çox gözəl olardı.

Adəm haqqında -

Buna artıq dini cəhətdən baxmaq lazımdır. Səmavi dinlərin buna necə baxdığı ilə bağlı bir neçə variant mövcuddur.

Birinci versiyaya görə Adəm ilk insandır, torpaqdan yaradılıb və ondan əvvəl insan olmayıb. Eləcə də bütün canlılar ayrıca yaradılıb. Bu versiya ilə getsək, insanlıq tarixi heç 10 min il çəkmir. Lap deyək 20 min il olsun. Ondan o tərəfə getmir. 

İkinci versiyaya görə bütün canlıların təkamülü doğrudur. Sadəcə insan xüsusi olaraq ayrıca yaradılıb. 

Üçüncü versiyaya görə insanlıq həqiqətən təkamüllə yaranaraq bu vəziyyətə gəlib. Lakin, Adəm peyğəmbər xüsusi olaraq torpaqdan yaradılıb. Bütün peyğəmbərlər də təkamüllə formalaşan insanlardan deyil, məhz Adəm soyundan gəlib. Yəni, Adəm ilk insan deyil. O sadəcə təkamüllə formalaşan insanların arasına ilk peyğəmbər kimi, onların (insan) surətində yaradılaraq göndərilib. Necə ki, İsa peyğəmbər atasız dünyaya gəlib, Adəm peyğəmbər də həm atasız, həm anasız dünyaya gəlib. Beləliklə Adəmin övladları da təkamüllə formalaşan insanlarla qaynayıb qarışıb. 

Dördüncü versiyaya görə Adəm peyğəmbər də digər Homo sapienslərdən biri olub. Xüsusi yaradılışı olmayıb. Sadəcə Tanrı tərəfindən seçilmiş ilk peyğəmbər olub. Yəni,Adəmə qədər insanların heç bir məsuliyyəti yox idi. Homo Sapiens  Adəmə qədər məsuliyyət daşımırdı. Tanrı Adəmlə birlikdə insanlara artıq məsuliyyət yükləməyin vaxtını başlatdı. 

Yəni 3 və 4-cü versiyalar bir növ Adəmlə birlikdə məsuliyyətin başladığını deyir.

Canlıların bir çox alt qolları var. Onların hamısını detallı alt qruplara ayırsaq, uzun çəkər. Çox dərinə getmədən onu deyə bilərik ki, Yer kürəsindəki bütün canlı aləmi bir-birinə qohumdur. Sadəcə tarixin müəyyən dövrlərində qol budaq ataraq bölünüb milyonlarla növə çevriliblər. Məsələn heyvanları 2 qrupa ayırmaq olar: 1) Onurğalılar, 2) Onurğasızlar

Onurğalılar da öz növbəsində 5 alt qrupa bölünür:

1) Məməlilər

2) Sürünənlər

3) Quşlar

4) Balıqlar 

5) Amfibiyalar

Məməlilər də alt qruplara bölünürlər:

1) Pişikkimilər, 2) İtkimilər, 3) Primatlar və s.

Primatlar 55-60 milyon il əvvəl formalaşıb. Onlar da zamanla alt qruplara və növlərə bölünüblər:

1) Lemurlar, 2) Tarsierlər, 3) meymunlar, 4) Quyruqsuz meymunlar 5) İnsanlar

Quyruqsuz meymunlara misal kimi şimpanze, oranqutan, gorilla kimi meymunları göstərmək olar. 

Quyruqsuz meymunlar digər meymunlardan genetik olaraq insana daha yaxındırlar. Quyruqsuz meymunlardan da insana ən yaxın olanı şimpanze və bonobolardır. Belə ki, insanlar və şimpanzelər 6 milyon il əvvəl ortaq əcdada sahib olub. Sonradan bölünüb. Bir qoldan şimpanzelər, digərindən insanlar formalaşıb. İnsanla şimpanze 98,4% eyni genetik kodlara sahibdir. Bu genetik yaxınlıq o dərəcədədir ki, siçan və siçovul arasındaki genetik yaxınlıqdan 10 dəfə çoxdur. Tamamilə 2 yad və qohum olmayan insan arasındakı genetik yaxınlıqdan isə 10 dəfə azdır. Eləcə də insanlar da öz aralarında fərqli növlərə bölündü və ya bir növ başqa növə təkamül etdi. Məsələn Homo Erektus, Homo Sapiens, Homo Neandertales ayrı insan növləridir. Ən yaxın zamanda soyu tükənən insan nəsli Neandertallardır. Homo Sapienslərlə Neandertallar hətta bəzən yaxın münasibət qurublar. Bəzən də döyüşüblər. Neandertallar Homo Sapienslərlə müqayisədə daha böyük və əzələli olublar. Lakin Homo Sapienslərlə mübarizədə məğlub oldular və soyları tükəndi. Bunun tam olaraq necə baş verdiyi bilinmir. Kimilərinə görə Homo Sapiensə baxanda zəkası daha zəif idi. Lakin, beyin quruluşları bəzən əksini düşündürür. Hətta Homo Sapiensdən daha ağıllı ola biləcəyi də düşünülür. Sadəcə bir versiyaya görə Neandertallar daha kobud bədən quruluşuna görə yemək tapmaqda çətinlik çəkdi. Yəni Homo Sapienslərin incə əl quruluşu və s. onu daha çevik və qida tapmaqda daha usta etdi. Bu gün əsasən avropalı insanların 4%-ə qədər neandertal geni daşıdığı bilinir.

Neandertalların məhv olması barədə tam dəqiq səbəb bilinmir. Xəstəlik də ola bilər. Belə desək, assimilyasiya da ola bilər. Çünki, homo sapienslər neandertallarla yaxınlıq edirdilər. Ayrı növ olsalar da, genetik yaxınlıq çox idi deyə onlardan uşaq  dünyaya gələ bilirdi. İtlə canavar necə bala dünyaya gətirə bilirsə elə genetik yaxınlıq var idi. Beləliklə zamanla Neandertallar zamanla Homo Sapienslərin arasında əriyib getdi. Yəqin, Homosapienslər daha sürətlə çoxalırdı. Neandertallar da Homosapienslərlə birləşdikcə özləri zamanla yoxa çıxdı. Ya da Homo Sapienslər birinci rəqib kimi onları görüb soyqırıma uğratdılar. Çoxlu səbəb ola bilər. Onu da qeyd edim ki, neandertalın bütün gen xəritəsi var. Neandertalların bu günə qədər sağ çıxmış dnt-ləri onlar haqqında daha geniş məlumat qazanmağa kömək edir. Hətta bəzi elm adamları bu DNT vasitəsilə klonlama yolu ilə Neandertalı yenidən dünyaya gətirmək istəyirlər. Bu nəzəri olaraq tamamilə mümkündür. Praktiki olaraq çətin olsa da, sadəcə bir neçə 10 ilə texnologiyanın inkişafı ilə tam mümkün olacağı düşünülür. Lakin bu etik cəhətdən qəbul olunmur.

İsveç alim, genetik Svante Pääbo 2022-ci ildə "nəsli kəsilmiş homininlərin genomları və insan təkamülü ilə bağlı kəşflərinə görə Fiziologiya və ya tibb üzrə "Nobel" mükafatına layiq görülüb.

Müasir insanlar yəni homosapienslər daha dəqiq desək müasir kişilərin Y cinsi xromosomundakı təkamülə əsasən tək kişidən törəyib. Homosapienslərin əcdadı həmin kişiyə genetik kod olaraq yəni Y-DNT haplo qrup olaraq A-PR2921 təyin ediblər. Bu haplo qrupun yaşı, eramızdan əvvəl 232.000-ci ildə (iki yüz otuz iki min) yaşayıb. Neandertallar ilə homosapienslərin əcdadı e.ə. 368.000-ci ildə yaşamış Y-DNT haplo qrupu A000-T Denisovanlar, neandertallar və homosapienslərin əcdadı isə e.ə. 705.000-ci ildə yəni erkən homosapiens dövründə yaşamış kişinin haploqrupu A0000-dır.

Şiəlik sünniliyə nisbətdə

Şiə alimləri Quran təhrifi mövzusuna gəldikdə, buna etiqad etməyiblər, yəni, artırma-azaltma barədə etiqad yoxdur. Şiələrə görə ləfzi təhrif var,amma artırma-azalma yoxdur. Artırma-azalma əksinə sünni hədislərində əks olunub.

Sünniliyin İslam dini olmağı və insanların əhli-sünnə "imamlar"ına itaət etməyin dəlili haqda əsaslı cavablar yoxdur.

Hicri 2, 3, 4-cü əsrlərdən sonra dörd məzhəbin İslam aləmində fiqhi məktəblər olaraq qəbul edilməsi kim tərəfindən qanuniləşdirilib və ictihad qapısını kim bağlayıb?  Xəlifələr tərəfindənmi qanuniləşdirilib, yoxsa hansısa alimlər tərəfindənmi?

Maturudilər və əşarilər Allahın zatı və feli sifətlərində ixtilaf ediblər və Allahın zatı və feli sifətində ixtilafa düşmək bunlardan birinin yaradanı düzgün tanımamağa gətirib çıxardır, başqa bir ilaha ibadətə gətirir. Bu da şirkdir. Şirk iki cürdür; ibadətdə və itaətdə şirk. 

وَحَدَّثَنِي زُهَيْرُ بْنُ حَرْبٍ حَدَّثَنَا عَبْدُ الصَّمَدِ بْنُ عَبْدِ الْوَارِثِ حَدَّثَنَا أَبِي حَدَّثَنَا حُسَيْنٌ الْمُعَلِّمُ عَنْ ابْنِ بُرَيْدَةَ عَنْ يَحْيَى بْنِ يَعْمَرَ أَنَّ أَبَا الْأَسْوَدِ حَدَّثَهُ عَنْ أَبِي ذَرٍّ أَنَّهُ سَمِعَ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَقُولُ لَيْسَ مِنْ رَجُلٍ ادَّعَى لِغَيْرِ أَبِيهِ وَهُوَ يَعْلَمُهُ إِلَّا كَفَرَ وَمَنْ ادَّعَى مَا لَيْسَ لَهُ فَلَيْسَ مِنَّا وَلْيَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنْ النَّارِ وَمَنْ دَعَا رَجُلًا بِالْكُفْرِ أَوْ قَالَ عَدُوَّ اللَّهِ وَلَيْسَ كَذَلِكَ إِلَّا حَارَ عَلَيْهِ

Şiələr sünnilərdən fərqli olaraq "4 fiqh məzhəbin hamısı haqdır", "hansını istəyirsən seç", maturudi və əşari kimi səhabələrin hər küfrünə ictihad edərək etiqad etmir. Şiəlik məzhəbində və imamlardan qayda budur ki, 12-dən birini inkar edən dindən çıxmış sayılır. Sünnilər zeydini, ismailini şiə bildiyi halda əksinə şiələr (isna-əşəriyyə) onları İslamdan xaric olmuş sayır. Çünki, zəmanəsinin imamını tanımadan ölən şəxsin ölümü cahiliyə halında ölmüş kimidir. Onu da qeyd edək ki, bu hədis sünnilikdə də var təvatür həddə.

İmam Cəfər Sadiq (ə.s) buyur ki, bizi qəbul etməyən Kəbə yaxınlığında İbrahim məqamında 100 il namaz qılsa da xeyri yoxdur.

Nisa 59-da Allah buyurur ki, itaət edin Allaha və rəsuluna və ülul-əmrə. Rəsula itaət Allaha, ülul-əmrə itaət Rəsuladır? Və bu itaət mütləqdir?

Quranda iki ayədə ülul-əmr keçib, Nisa 59-83, Qurana görə ülul-əmr arasında ixtilaf ola bilərmi?

Şiələrə görə sünnilər Quranı, həm də raşidi xəlifə hədisini düzgün başa düşməyib.

1. Sünnilər dəlil gətirir ki, Allah rəsulu deyib ki, itaət edin Qurana və raşidi xəlifəyə, digər ayə deyir ki, Allah Rəsulu özündən bir söz deməz, hər nə desə Allahdandır. Əgər desələr ki, bu əmri Allah rəsulu özündən deyib küfr edib böhtan atacaqlar. Raşidi xəlifəyə itaət Allah Rəsuluna itaətdir. Eynilə ayədə deyildiyi kimi itaət edin Allaha rəsuluna və ülul-əmrə. Burda üçünə də eyni itaətdir istisna yoxdur. Şiəliyə görə ülul-əmr arasında ixtilaf ola bilməz. Çünki ayədə deyilir əgər aranızda ixtilaf olarsa, Nisa 59-da bir başa ülul-əmrə qaytarmasa da,amma Nisa 83-də ixtilafı qaytarır ülul-əmrə.

İstənilən halda hədislərin mətni səhihdir. Şiələr bunu Quran ayəsi ilə izah edir və onlara görə sünnilər özündən ayədə olmayan istisna çıxarırlar və ülul-əmri mütləqdən ayırırlar. Çünki, ayədə buyur ki, açıq ləfzdə itaət edin Allaha rəsuluna və ülul-əmrə. Burada harda deyilir ülul əmrə itaət etmə və ya şərtidir? Məsələn, kimsə camaata deyir ki, mən sizə bir yol qoyuram ey camaat itaət edin Allaha, Hənifəyə və Malikə. Burda Malikə istisnanı hardan çıxardırlar sünnilər? Bir halda ki, bu misalda Malik ayrılmır.  

Keçək digər dediyimiz məsələyə, ayədə ülul-əmr kimlərdir onu sünnilər hardan çıxardır, təfsirini kimdən götürür? Sünnilərlə şiələrin fərqi həm fiqhi, həm əqidəni, həm təfsirin götürülmə mənbəyinin ixtilafındadır. Ona görə əbəs yerə soruşulmur ki, isbat etsinlər sünnilik İslam dinidir,ya yox? Bura həm Quranın təfsiri aiddir, həm əqidə, həm tövhid,həm dini müraciət ünvanı. 

Sünnilərin əlində bütün bunların götürdüyü yerin ünvanının icazəsi olaraq dəlil olmalıdır. Hansı əsasla sünnilər özlərinə aid mənbədən götürürlər? Həm də Quranda xəlifəni Allah seçir. Sünniliyin dəlili nədir ki,insanlar özlərinə xəlifə seçə bilər?

Onlara əmin-amanlıq və ya qorxu xəbəri gəldiyi zaman onu yayarlar. Əgər bunu peyğəmbərə və aralarındakı ixtiyar sahiblərinə demiş olsaydılar, onların içindən onun mahiyyətini anlayan kimsələr (onun nə olduğunu) bilərdilər. Əgər Allahın sizə lütfü və mərhəməti olmasaydı, şübhəsiz ki, az bir qisminiz istisna olmaqla, şeytana uyacaqdınız.

İndi bir sual verilir sünnilərə; raşidi xəlifəyə itaəti Allah rəsulu və Quran vacib buyurursa raşidi xəlifəyə qarşı çıxanın hökmü nədir? 

Biz hələ sünniliyin raşidi xəlifə hədisinin ricalını yerləşdirməmişik zəif olduğuna dair, həmçinin Quran və sünnə hədisinin ricalını bunu sonra yazacağıq. Hələ raşidi xəlifə hədisinin üzərinə sənədi səhih olan 12 xəlifə hədisini atmırıq bura hansı ki, Allah rəsulu buyurur ki, onların dövründə İslam ancaq izzətli olar.

Nisa 59-da cümlə açıq aşkar yazılıb Allaha Rəsuluna və əmr sahiblərinə. 3-ü bir yerdə nisbət edilib heç bir istisnası və ayrımçılığı yoxdur və ayə deyir ki, əgər aranızda ixtilaf olarsa, demir ülul-əmrdə ixtilaf olarsa. Nisa 83-də isə deyir onlar əmr sahiblərinə qayıtmasalar şeytana uyarlar. Demək ülul-əmrdə ixtilaf ola bilməz, çünki Allah deyir ona itaət lazımdır əks halda şeytana uyarsan. O ki qaldı sünnilərin Nisa 59-a görə Təthir ayəsi Əhzab surəsi 33-ü dəlil gətirməyinə bu onların qərəzli və ya savadsız olduğunu göstərir. Çünki,Təthir ayəsinin əvvəlini, sonunu ayırmağımız ittifaq olunan ayələrin təfsirinə əsaslanır. Sünni və şiə hədisləri bu ayənin təfsirində 5 nəfərdən danışılır, kisa hədisini dəlil gətirirlər. Bu sünnilərin "peyğəmbər zövcələri də əhli-beytə daxildir" fikrini inkar edir. Çünki, həm Ümmü Sələmədən,həm Aişədən hədis var ki, onlar kisa əhlindən deyillər. 

Sünnilər dəlillərini gətirməlidirlər ki, onlar dini səhabədən tabeindən götürməlidir.

Quran və sünnə hədisi bir neçə ravidən gəlib, onun sənədlərini gözləyirik.  Məsələn,təşəhhüddə hansı salavatı deyirlər?

Şirk ümumi sünnilərin əqidəsinə görə iki növdür, bu həm bizim əqidədə də var; 1) ibadətdə şirk, 2) itaətdə şirk. Şiəliyə görə sünnilər həm ibadətdə şirk edirlər, həm itaətdə. Şiəliyə görə Allah xəlifəni özü seçir,yəni, insanlar üzərində höccət Allahın təyin etdiyidir. Onlar Allahın təyin etdiyini qoyub özlərindən rəhbər seçdilər və Allahın təyin etdiyinin əvəzinə başqasına tabe oldular. Bu itaətdə şirkdir, itaətdəki şirk aparıb caladı ibadətdəki şirkə. Məhəmməd və ali-Məhəmmədin ardınca getmədilər, səhabələrdən din götürdüklərinə görə başqa bir yaradana,yəni, ərşdə oturan əli-ayağı olan bir ilaha başladılar ibadət etməyə.

Lisa Ciulun "Böyüdüyümüz Ev" romanı

Lisa Ciulun "Böyüdüyümüz Ev" romanı ailə dinamikasını, sirlərini və keçmişin günümüzə təsirini araşdıran bir romandır.

Kitabdan 10 dərsi təqdim edirik:

 1. Ailə tarixinin önəmi: Ailə tariximiz kim olduğumuzu formalaşdırır və münasibətlərimizə, davranışlarımıza və həyata baxışlarımıza təsir edir.

 2. Ailə dinamikası mürəkkəbliyi: Ailələr çox vaxt öz qaydaları, ənənələri və münaqişələri olan mürəkkəb sistemlərdir.  Bu dinamikanı başa düşmək ailə münasibətlərini daha effektiv idarə etməyə kömək edə bilər.

 3. Həll olunmamış kədərin çəkisi: Həll olunmamış kədər müxtəlif yollarla özünü göstərə bilər və nəsillər boyu fərdlərə və ailələrə təsir edə bilər.  Kədəri qəbul etmək və müalicə etmək sağalmaq və irəliləmək üçün vacibdir.

 4. Sirlərin təsiri: Ailə daxilindəki sirlər anlaşılmazlıqlara, uzaqlaşmalara və emosional çaxnaşmalara səbəb olan geniş nəticələrə səbəb ola bilər.  Açıq ünsiyyət inam və yaxınlığı qorumaq üçün çox vacibdir.

 5. Qaçışın təhlükələri: Yığma kimi məcburi davranışlar vasitəsilə reallıqdan qaçmaq müvəqqəti rahatlama təmin edə bilər, lakin nəticədə təcrid və disfunksiyaya səbəb olur.

 6. Bağışlamanın önəmi: Bağışlamaq keçmiş yaraları sağaltmaq və ailələrdə barışıq yaratmaq üçün güclü bir vasitədir.  Kin və incikliklərdən uzaqlaşmaq daxili rahatlıq və bağlanma gətirə bilər.

 7. Psixi sağlamlığın rolu: Psixi sağlamlıq problemləri fərdlərə və ailələrə dərindən təsir edə bilər və bu problemləri idarə etmək və həll etmək üçün peşəkar yardım axtarmaq vacibdir.

 8. Əlaqənin dəyəri: Qüsurlarına və münaqişələrinə baxmayaraq, ailə üzvləri əvəzolunmaz bir aidiyyət hissi və dəstək verirlər.  Sevdiklərinizlə mənalı əlaqələr yaratmaq emosional rifah üçün çox vacibdir.

 9. Özünü əks etdirmə ehtiyacı: Öz davranışları, motivasiyaları və nümunələri üzərində düşünmək, fərdlərin dağıdıcı dövrələrdən qurtulmasına imkan verən daha çox özünü dərk etməyə və şəxsi inkişafa səbəb ola bilər.

 10. Dözümlülük gücü: Çətinlik və travma ilə üzləşməsinə baxmayaraq, fərdlər və ailələr həyatlarını sağaltmaq və yenidən qurmaq qabiliyyətinə malikdirlər.  Dözümlülük, cəsarət və əzmkarlıq maneələri dəf etmək və ümid tapmaq üçün əsas komponentlərdir.

"Bizim Böyüdüyümüz Ev"dən bu dərslər ailə həyatının mürəkkəblikləri, keçmiş travmalarla üzləşməyin vacibliyi, şəfa və barışıq yolu ilə bağlı fikirlər təklif edir.

Ceyms Klirın "Atomik vərdişləri"ndən 10 çıxış

Ceyms Klirın "Atomik vərdişləri"ndən 10 çıxışı təqdim edirik:

 1. Ardıcıl olaraq tətbiq edilən kiçik təkmilləşdirmələr zamanla dramatik nəticələrə səbəb ola bilər.  Necə ki, hər gün bir az pul yığmaq kimi kiçik müsbət vərdişlər də əlavə edir.

 2. Məqsədlər istədiyiniz nəticə ilə bağlıdır, sistemlər isə sizi oraya çatdıran proseslərdir.  Yaxşı vərdişlərin (sistemin) qurulmasına diqqət yetirmək, sadəcə məqsəd (nəticə) müəyyən etməkdən daha effektivdir.

 3. Vərdişləriniz şəxsiyyətinizi formalaşdırır.  Müəyyən bir şəkildə hərəkət etməklə, kim olduğunuza inandığınızı gücləndirirsiniz.  Olmaq istədiyiniz insana uyğun vərdişlər qurmağı hədəfləyin.

 4. Vərdişlər bir işarə, rutin, mükafat döngəsi vasitəsilə formalaşır.  Pis vərdişlərinizi tətikləyən işarələri müəyyənləşdirin və onları pozmağın yollarını tapın.

 5. Ətrafınızı yaxşı vərdişləri asanlaşdırmaq və pis vərdişləri çətinləşdirmək üçün dizayn edin.  Bir gecə əvvəl məşq paltarınızı çıxarın və ya sağlam olmayan qəlyanaltıları evdən çıxarın.

 6. Yeni vərdişləri mövcud olanlarla əlaqələndirin.  Məsələn, "dişlərimi fırçaladıqdan sonra 2 dəqiqə meditasiya edəcəm".

 7. Zövqlü fəaliyyəti formalaşdırmaq istədiyiniz vərdişlə birləşdirin.  Sevimli podkastınıza yalnız qaçış zamanı qulaq asın.

 8. Yaxşı vərdişləri asanlaşdırın, pis vərdişləri isə çətinləşdirin.  Bu, tərəqqinizi izləmək üçün xatırlatmaların qurulması və ya proqramların istifadəsi demək ola bilər.

 9. İstənilən vərdişin öhdəsindən yalnız iki dəqiqə vaxt ayıra bilsəniz, qalib gələ bilərsiniz.  Bu, ətalətin öhdəsindən gəlməyə və işə başlamağa kömək edə bilər.

 10. Vərdiş çətinliyi üçün şirin bir yer var.  Çox çətin bir vərdiş yapışmaz, amma çox asan olan bir inkişafa səbəb olmaz.  Çətin, lakin əldə edilə bilən vərdişləri hədəfləyin.

İnsanları sürətli oxuyun, bədən dilini deşifrə edin, yalanları aşkar edin və insan təbiətini anlayın.

İnsanları sürətli oxuyun, bədən dilini deşifrə edin, yalanları aşkar edin və insan təbiətini anlayın.

İnsanları bir söz demədən təhlil etmək olarmı?  Bəli, elədir.  Necə “ağıl oxucusu” olmağı və dərin əlaqələr qurmağı öyrənin.

Onlar bilmədən insanların başlarına necə girmək olar.

"İnsanları kitab kimi oxuyun" kitabı üz ifadələrinin bədən dili ilə bağlı normal kitab deyil.  Bəli, bu, bütün bunları, eləcə də gündəlik həyatınızda yalanları necə aşkar etməyin yeni üsullarını ehtiva edir, lakin bu kitab daha çox insan psixologiyasını və təbiətini anlamaqdan ibarətdir.  Təcrübələrimizə və keçmişlərimizə görə biz kimik və bu, bizim vərdişlərimizə və davranışlarımıza hər şeydən çox rəhbərlik edir.  Bu kitabın hissələri oxuduğunuz ən maraqlı və tətbiq olunan psixologiya dərsliyi kimi oxunur.  Özünüzə və başqalarına nəzər salın!

Göndərdiyiniz incə siqnalları anlayın və emosional zəkanızı artırın.

Patrik Kinq beynəlxalq səviyyədə ən çox satılan müəllif və sosial bacarıqlar üzrə məşqçidir.  Onun yazıları elmi araşdırma, akademik təcrübə, kouçinq və real həyat təcrübəsindən tutmuş müxtəlif mənbələrdən istifadə edir.

Başqalarına təsir etmək və inandırmaq üçün açarları öyrənin.

 1. İnsanların əzaları onların duyğuları haqqında bizə nə deyə bilər.

 2. Kontekstə məhəl qoymayanda niyə yalanın aşkarlanması o qədər də etibarlı deyil.

 3. Motivasiyanı anlamaq üçün bir vasitə kimi şəxsiyyətin diaqnostikası. Ən az məlumatla ən çox nəticə çıxarmaq.

 4. İstifadə edilməli və qaçınılması lazım olan göz təması növləri

Qəriblərlə tez və dərindən əlaqə saxlamaq üçün qısa yollar tapın.

İnsanları oxumaq və təhlil etmək sənəti həqiqətən insan təbiətini dərk etmək sənətidir.  Bunu insanların hərəkətləri və sözləri ilə görməyə imkan verəcək bir fırıldaq kodu kimi düşünün.

İnsanların fikir və niyyətlərini deşifrə edin və onlarla istədiyiniz istiqamətə gedə bilərsiniz.

Con Maksvellin "360 dərəcə lideri" əsərindən 10 dərs

Con Maksvellin "360 dərəcə lideri" əsərindən 10 dərs:

 1. Liderlik hər yerdədir: Rəhbərlik yalnız formal rəhbər vəzifələrdə olanlar üçün nəzərdə tutulmur.  Bu, təşkilatdakı rolunuzdan asılı olmayaraq, başqalarına təsir etmək və onları ruhlandırmaqdan ibarətdir.

 2. Təsirinizi inkişaf etdirin: xarakter, bacarıq və əlaqə vasitəsilə şəxsi təsirinizi inkişaf etdirin.  Etibar yaratmağa, bacarıqlarınızı inkişaf etdirməyə və həqiqi münasibətləri inkişaf etdirməyə diqqət yetirin.

 3. Bütün istiqamətlərdə liderlik: Effektiv liderlər "yuxarı" (nəzarətçilərə doğru), "qarşıya" (yaşıdları arasında) və "aşağı" (rəhbərlik etdiyiniz şəxslərə doğru) təsir göstərirlər.  Əməkdaşlığı, açıq ünsiyyəti və qarşılıqlı hörməti təşviq edərək yanaşmanızı hər bir istiqamətə uyğunlaşdırın.

 4. Rolunuzu anlayın: Mövcud mövqeyinizlə bağlı unikal imkanları və çətinlikləri dərk edin.  Müsbət təsir göstərmək və başqalarını gücləndirmək üçün mövqeyinizdən istifadə edin.

 5. Əlaqələrə diqqət yetirin: Bütün səviyyələrdə olan həmkarlarınızla güclü və etibarlı əlaqələr qurun.  Əməkdaşlıq və birliyi gücləndirmək üçün onların perspektivlərini və narahatlıqlarını başa düşməyə sərmayə qoyun.

 6. Effektiv ünsiyyət qurun: Aydın, qısa və ruhlandırıcı ünsiyyətçi olmaq üçün ünsiyyət bacarıqlarınızı inkişaf etdirin.  Mesajınızı auditoriyanıza uyğunlaşdırın və onların perspektivlərini anlamaq üçün fəal şəkildə qulaq asın.

 7. Başqalarına səlahiyyət verin: Fərdləri sahiblənməyə və istedadlarına töhfə verməyə təşviq edərkən, təlimat və dəstək təmin edərək tapşırıqları effektiv şəkildə həvalə edin.

 8. Müsbət mədəniyyəti təşviq edin: İnklüzivlik (fiziki və ya əqli əlilliyi olan və ya digər azlıq qruplarına mənsub olanlar kimi başqa şəkildə kənarlaşdırıla və ya təcrid oluna bilən insanlar üçün imkanlara və resurslara bərabər çıxışın təmin edilməsi təcrübəsi və ya siyasəti), qiymətləndirmə və uğur üçün ortaq baxış vasitəsilə müsbət və əməkdaşlıq mühitini inkişaf etdirin.

 9. Davamlı öyrənməyi qəbul edin: Lider olaraq öyrənməyi və böyüməyi heç vaxt dayandırmayın.  Rəy axtarın, sənaye tendensiyalarından xəbərdar olun və bacarıq və biliklərinizi inkişaf etdirmək üçün fəal şəkildə çalışın.

 10. Həqiqiliklə rəhbərlik edin: Liderlik edərkən orijinal və özünüzə sadiq olun.  Şəxsi dürüstlüyünüz və həqiqiliyiniz başqalarının etibarını və hörmətini ilhamlandıracaq.

"Ikiqai: Uzun və xoşbəxt həyatın yapon sirri" kitabından 7 güclü dərs

"Ikiqai: Uzun və xoşbəxt həyatın yapon sirri" kitabından 7 güclü dərs:

 1. Ikiqainizi tapın: Bu əsas konsepsiya "varlıq səbəbi" kimi tərcümə olunur və dörd əsas aspektin kəsişməsində yerləşir: ehtirasınız, missiyanız, peşəniz (nə üçün pul əldə edə bildiyiniz) və peşəniz (nəyə görə yaxşıyam).  "Ikiqai"ni tapmaq məqsədinizi müəyyən etmək və fəaliyyətlərinizi daxili istək və bacarıqlarınızla uyğunlaşdırmaqdır.

 2. Axın vəziyyətini qəbul edin: Fəaliyyətinizdə tam udma və diqqətli həzz vəziyyətinə nail olun.  Bu "axın vəziyyəti" tam daldırma, zamansızlıq hissi və səysiz hərəkətlə xarakterizə olunur, məmnuniyyət və motivasiyanın artmasına səbəb olur.

 3. Kiçik addımlar, böyük təsir: Uzunmüddətli hədəflərinizə töhfə verən kiçik, gündəlik hərəkətlərə diqqət yetirin.  Kitab kəskin dəyişikliklər və ya sürətli düzəlişlər üzərində ardıcıllığın və artan tərəqqinin gücünü vurğulayır.

 4. İcma ilə əlaqə qurun: yaxınlarınız və icma üzvləri ilə güclü və mənalı əlaqələr qurun.  Sosial əlaqə rifaha əhəmiyyətli dərəcədə töhfə verən aidiyyət hissi, dəstək və ortaq məqsəd təmin edir.

 5. İndiki anı yaşayın: Diqqəti inkişaf etdirin və indiki məqama diqqət yetirin.  Gündəlik təcrübələrdən ləzzət alaraq və xırda şeyləri qiymətləndirərək, həyatda daha çox sülh və məmnunluq tapa bilərsiniz.

 6. Böyümə zehniyyətini qəbul edin: Çətinliklərə və uğursuzluqlara öyrənmə və inkişaf üçün imkanlar kimi baxın.  Bu inkişaf zehniyyəti davamlılığı gücləndirir və davamlı təkmilləşməni təşviq edir, daha dolğun bir həyat səyahətinə səbəb olur.

 7. Öyrənməyi heç vaxt dayandırmayın: Ömür boyu öyrənməyi qəbul edin və ətrafınızdakı dünya ilə maraqlanın.  Bilik və bacarıqlarınızı genişləndirmək təkcə həyatı maraqlı saxlamır, həm də şəxsi inkişafınıza və məmnuniyyətinizə töhfə verir.

Erin Louçınırın "Yavaşlayan təqib" kitabından 10 güclü dərs

Erin Louçınırın "Yavaşlayan təqib" kitabından 10 güclü dərs

 1. Səyahəti qucaqlayın: Yavaş yaşamaq hədəf deyil, davamlı bir prosesdir.  Sülh və məmnunluq gətirən təcrübələri birləşdirməkdir.

 2. Daha az daha çoxdur: Çıxarma əsasdır.  Daim əlavə etməkdənsə, enerjinizi boşaldan dağınıqlığı və öhdəlikləri aradan qaldırmağa diqqət yetirin.

 3. Marja yaradın: İstirahət, spontanlıq və zövq aldığınız fəaliyyətlər üçün vaxt planlaşdırın.  Bu, daha dolğun bir həyat üçün yer yaradır.

 4. Təslim olmaq nəzarəti: Hər şeyi idarə etmək ehtiyacını buraxın.  Qəbul və çeviklik sülh hissi gətirə bilər.

 5. Kiçik şeylərdə sevinc tapın: Gündəlik anların gözəlliyindən və sadəliyindən zövq alın.  Yavaşlayın və artıq sahib olduğunuzu qiymətləndirin.

 6. Öz rifahınızı prioritetləşdirin: Özünə qulluq eqoist deyil.  Ağlınızı, bədəninizi və ruhunuzu qidalandıran fəaliyyətlərə vaxt ayırın.

 7. "Yavaş"ınızı müəyyənləşdirin: Yavaş yaşamaq şəxsidir.  Hansı təcrübələrin və təcrübələrin sülh və məmnunluq hissinizə kömək etdiyini müəyyənləşdirin.

 8. Kiçikdən başlayın: Böyük dəyişikliklər həddən artıq ağır ola bilər.  Həyatın daha yavaş tempinə doğru təcil yaradan kiçik, davamlı dəyişikliklərlə başlayın.

 9. Əlaqələr: Sevdiklərinizlə münasibətləri inkişaf etdirin.  Güclü əlaqələr qurmaq üçün vaxt və enerji sərf edin.

 10. Özünüzə qarşı mehriban olun: Bu səyahət mükəmməllik deyil, irəliləyişlə bağlıdır.  Uğursuzluqlara görə özünüzü bağışlayın və nailiyyətlərinizi qeyd edin.

Qrant Kardonun "1% qaydası"ndan 10 güclü dərsdən 10 güclü dərs

Qrant Kardonun "1% qaydası"ndan 10 güclü dərsdən 10 güclü dərs

 1. 10 dəfə məqsəd təyin edin: Məqsədlərinizi yalnız hədəfləməyin, 10 dəfə yüksək hədəf alın.  Bu, sizi daha böyük düşünməyə məcbur edir və sizi rahatlıq zonanızdan kənara çıxarır.

 2. Prosesə aşiq olun: Uğur təkcə son nəticə ilə bağlı deyil, səyahətdən həzz almaqdır.  Səyləri və gündəlik tərəqqini qiymətləndirməyi öyrənin.

 3. Vəsvəsə motivasiyadan daha yaxşıdır: Motivasiya sönür, vəsvəsə sizi davam etdirir.  Məqsədlərinizə çatmaq üçün hər şeyi istehlak edən bir sürücü inkişaf etdirin.

 4. Narahatlığı qəbul edin: Böyümə rahatlıq zonanızdan kənarda baş verir.  Çətinliklərdən çəkinməyin, onları təkmilləşdirmək üçün fürsətlər kimi görün.

 5. Müştəri məmnuniyyəti səhv məqsəddir: Müştərilərin gözləntilərini aşmaq, sadəcə onları qarşılamaq deyil.

 6. Bəhanə gətirməyin: Hərəkətləriniz və nəticələriniz üçün məsuliyyət daşıyın.  Xarici amilləri günahlandırmağı dayandırın və nəzarət edə biləcəyiniz şeylərə diqqət yetirin.

 7. “Necə ediləcək?” deyə fikirləşin.  Məqsədlərinizi sadəcə xəyal etməyin, onlara nail olmaq üçün konkret addımları müəyyənləşdirin.  Bir planınız olsun.

 8. Orta sinif mentalitetini qırın: Risk etməkdən və məhdudlaşdıran inanclardan qurtulmaqdan qorxmayın.

 9. Adınızın tanınması: Təcrübəniz və dəyərinizlə tanının.

 10. Tənqid uğur əlamətidir: Əgər diqqət çəkmirsinizsə, çox güman ki, kifayət qədər cəhd etmirsiniz.  Tənqiddən öyrənin və irəliləməyə davam edin.

 10. Tənqid Uğur Əlamətidir: Əgər diqqət çəkmirsinizsə, çox güman ki, kifayət qədər sıxışdırmırsınız.  Tənqiddən öyrənin və irəliləməyə davam edin.

Farrah Storrun "Narahatlıq zonası"ndan 10 güclü dərs

Farrah Storrun "Narahatlıq zonası"ndan 10 güclü dərs

 1. Narahatlıq böyüməyi artırır: Rahatlıq zonanızdan kənara çıxmaq tərəqqi üçün çox vacibdir.  Bu, həyatınız üçün bir məşq kimidir;  özünüzü nə qədər çox itələsəniz, bir o qədər güclü olarsınız.

 2. Qorxunu yeniləyin: Qorxu qaçınılmazdır, lakin siz ondan öz xeyrinizə istifadə edə bilərsiniz.  Buna geri çəkilmək üçün səbəb deyil, böyümə üçün bir siqnal kimi baxın.

 3. Maneələri qucaqlayın: Çətinliklər öyrənmək və inkişaf etdirmək üçün imkanlardır.  Onlarla necə davranmağınız uğurunuzu onlardan tamamilə qaçmaqdan daha çox müəyyənləşdirir.

 4. Travmadan öyrənin: Keçmiş çətinliklərin emalı müsbət dəyişikliyə səbəb ola bilər.  Təcrübələrinizi dərk edərək, daha çox möhkəmliklə irəliləyə bilərsiniz.

 5. Mükəmməllikdən uzaqlaşın: Mükəmməl olmaq axtarışı iflic ola bilər.  Bütün potensialınızı açmaq üçün qüsursuzluğa deyil, tərəqqiyə diqqət yetirin.

 6. Əlaqə axtarın: Əlaqə təkmilləşdirmək üçün güclü vasitədir.  Dürüst tənqiddən çəkinməyin;  inkişaf sahələrini müəyyən etməyə kömək edə bilər.

 7. Məhdudiyyətlər yaradıcılığı inkişaf etdirir: Məhdudiyyətlər innovasiyaya səbəb ola bilər.  Resurslar qıt olduqda, qutudan kənarda düşünmək və yeni həllər tapmağa məcbur olursunuz.

 8. Uğursuzluq gübrədir: Uğursuzluqdan qorxma.  Bu, öyrənmə prosesinin təbii bir hissəsidir.  Uğursuzluqları öyrənmək və daha güclü qayıtmaq fürsəti kimi qəbul edin.

 9. Qarşılıqlı faydalı təlaş: Əməkdaşlıq əsasdır.  Məqsədlərinizi bölüşən başqaları ilə tərəfdaşlıq etdiyiniz zaman bu, hər kəsin faydalanacağı bir qazan-qazan vəziyyəti yaradır.

 10. Kiçik narahatlıqlar, Böyük qazanclar: Kiçikdən başlayın.  Rahatlıq zonanızdan kənara çıxmaq nəhəng bir sıçrayış olmaq məcburiyyətində deyil.  Etibar və təcil yaradan idarə edilə bilən problemlərə diqqət yetirin.

Aldes Haksleyin "Cəsur Yeni Dünya" kitabından öyrənə biləcəyiniz 10 dərs

Aldes Haksleyin "Cəsur Yeni Dünya" kitabından öyrənə biləcəyiniz 10 dərs

 1. Həqiqi duyğuların önəmi: Dünya dövləti istehsal olunmuş xoşbəxtliyə üstünlük versə də, roman həqiqi duyğuların dəyərini, hətta onları müşayiət edən ağrılarla da göstərir.

 2. Qaçmağın təhlükələri: Soma dərmanı reallıqdan xoşbəxt bir qaçış təklif edir, lakin əsl xoşbəxtlik çətinliklərlə üzləşməkdən və mənalı bir həyat sürməkdən gəlir.

 3. Fərdiliyin dəyəri: Sərt kasta sistemi və şərtlənmə fərdiliyi boğur.  Dərs: Unikallığınızı qəbul edin və uyğunluğa meydan oxuyun.

 4. Tənqidi düşüncə və kor qəbul: Dünya dövləti müstəqil düşüncəyə mane olur.  Hər şeyi sorğulayın və məlumatı kor-koranə qəbul etməyin.

 5. İncəsənət və ədəbiyyatın əhəmiyyəti: Dünya dövlətində bunlar yoxdur, empatiya, tənqidi düşüncə və insan təcrübəsini dərk etməkdə onların əhəmiyyətini vurğulayır.

 6. Sabitliyin dəyəri: Dünya dövləti sabitliyi azadlıqdan üstün tutur.  Bu dərs nizam və fərdi azadlıq arasında tarazlığı təşviq edir.

 7. İnnovasiyanın ikitərəfli qılıncı: "Cəsur Yeni Dünya" kitabında nəzarət üçün texnologiya istifadə olunur.  Texnoloji inkişafın potensial mənfi cəhətlərini nəzərə alın.

 8. Ailə və münasibətlər: Ailə anlayışı demək olar ki, mövcud deyil.  Kitab ailə bağlarının və mənalı əlaqələrin vacibliyini vurğulayır.

 9. Təbiətə qarşı tərbiyə: Hekayə mübahisəni araşdırır.  Təchiz edib rol oynasa da, insan təbiəti də bizim kim olduğumuzu formalaşdırır.

 10. Məna axtarışı: Corcun mübarizəsi insanın keçici həzzdən kənar məna və məqsəd istəyini əks etdirir.

"Yenidən işləmə" kitabından 7 güclü dərs

"Yenidən işləmə" kitabından 7 güclü dərs

 1. Ənənəvi müdrikliyə meydan oxuyun: Kitab ənənəvi biznes təcrübələrini sorğulamağa və müxtəlif yanaşmaları əhatə etməyə təşviq edir.  Bu, qutudan kənarda düşünməyə və status-kvoya etiraz etməkdən qorxmamağa kömək edir.

 2. Kiçik komandaları və sadə əməliyyatları əhatə edin: "Yenidən işləmə" kiçik, diqqətli komandaların və sadələşdirilmiş əməliyyatların faydalarını müdafiə edir.  O, səmərəliliyi vurğulayır, lazımsız mürəkkəbliyi aradan qaldırır və həqiqətən vacib olanı prioritetləşdirir.

 3. Prosesə deyil, nəticələrə diqqət yetirin: Kitab lazımsız proseslərə və bürokratiyaya qapılmaqdansa, diqqəti işlərin görülməsinə və nəticə əldə etməyə təşviq edir.

 4. Həqiqi problemləri həll edən məhsullar hazırlayın: "Yenidən işləmə" hədəf auditoriyanızın qarşılaşdığı həqiqi ehtiyacları və problemləri həll edən məhsulların yaradılmasını vurğulayır.  O, istifadəçi mərkəzli dizaynın vacibliyini vurğulayır və həqiqi dəyər təmin edir

 5. Uzaqdan iş və çevik cədvəlləri qəbul edin: Kitab uzaqdan işin faydalarını və çevik planlaşdırma tənzimləmələrini müdafiə edir.  Bu, işçilərinizə güvənməyi təşviq edir və onlara ən uyğun şəkildə işləmək imkanı verir.

 6. Çox tapşırığı dayandırın və dərin işi qəbul edin: "Yenidən işləmə" dərin işi və diqqəti vacib vəzifələrə yönəltməyə təşviq edir.  O, diqqəti yayındıran amillərdən qaçınmağın və konsentrasiya üçün əlverişli mühitin yaradılmasının vacibliyini vurğulayır.

 7. Xeyr deməkdən qorxmayın: Kitab sərhədlər qoymağın və prioritetləriniz və ya dəyərlərinizə uyğun gəlməyən istəklərə yox deməyin vacibliyini vurğulayır.  Bu, həqiqətən vacib olana diqqət yetirməyə və öhdəliklərlə həddindən artıq yüklənməməyə kömək edir.

Robin İncenin "Maraqlı olmağın əhəmiyyəti: Elmi maraqda macəralar" kitabından öyrənmək üçün 10 dərs

Robin İncenin "Maraqlı olmağın əhəmiyyəti: Elmi maraqda macəralar" kitabından öyrənmək üçün 10 dərs

 1. Maraq bir ömürlük axtarışdır: bir vaxtlar dünya haqqında hiss etdiyiniz uşaq möcüzəsini yenidən alovlandırın.  Sual verməkdən zövq alın və öyrənməyi heç vaxt dayandırmayın.

 2. Elm hər kəs üçündür: Elmi kəşf və möcüzə yalnız peşəkarlarla məhdudlaşmır.  Hər kəs kainatın gözəlliyini və mürəkkəbliyini qiymətləndirə bilər.

 3. Hekayənin gücünü qəbul edin: Elm ən yaxşı şəkildə cəlbedici hekayələr vasitəsilə ötürülür.  Cazibənizi başqaları ilə cəlbedici şəkildə paylaşmağı öyrənin.

 4. Qəbilənizi tapın: Özünüzü maraq və həvəsinizi bölüşən insanlarla əhatə edin.  Dəstəklənən icma ilə öyrənmək daha əyləncəli və zənginləşdiricidir.

 5. Fərziyyələrinizə meydan oxuyun: Bildiyinizi düşündüyünüz şeyi sorğulamaqdan qorxmayın.  Maraq yeni ideyaları araşdırmaq istəyi ilə inkişaf edir.

 6. Şübhənin əhəmiyyəti: Bütün cavabların olmaması yaxşıdır.  Naməlumun sirrini və kəşf həyəcanını qəbul edin.

 7. Uğursuzluq bir addımdır: Uğursuzluqlar və səhvlər qaçılmazdır, lakin onlar həm də öyrənmək və inkişaf etmək üçün fürsətlərdir.

 8. Qəribə və möcüzəni qucaqlayın: Kainat qəribə və valehedici hadisələrlə doludur.  Gözlənilməzləri kəşf etməkdən çəkinməyin.

 9. Maraq yaradıcılığı doğurur: Suallar vermək və yeni perspektivlər axtarmaq innovativ ideyaları və həll yollarını alovlandıra bilər.

 10. Möcüzə dolu bir həyat yaşayın: Ətrafınızdakı dünyanın heyranedici təbiətini heç vaxt gözdən qaçırmayın.  Maraq həyatınızın hər sahəsini zənginləşdirə bilər.

Şubham Kumarın "Nə düşünürsənsə ona çevrilirsən" kitabından 10 dərs

Şubham Kumarın "Nə düşünürsənsə ona çevrilirsən" kitabından 10 dərs

Şubham Kumarın "Nə düşünürsənsə ona çevrilirsən" əsəri ağlımızın gücünü və düşüncələrimizin reallığımızı necə formalaşdırdığını güclü şəkildə araşdırır.  Bu, müsbət düşüncə tərzini inkişaf etdirmək və bütün potensialınızı açmaq üçün yol xəritəsidir. Bu transformativ kitabdan 10 əsas dərs:

 1. Fikirləriniz sizin memarlarınızdır:

Düşüncələrinizi kərpic kimi, həyatınızı isə onların tikdiyi ev kimi təsəvvür edin. Hər müsbət düşüncə, özünə olan hər bir inam güc və sabitlik əlavə edən möhkəm bir kərpicdir.  Çatlamış kərpic kimi mənfi fikirlər təməli zəiflədir və potensialınızı məhdudlaşdırır.  Kumar vurğulayır ki, bizim düşüncələrimizi seçmək və öz həyatımızın şüurlu memarı olmaq gücümüz var.

 2. Zehinliliyin gücü:

Ağlınızı bir bağ kimi düşünün.  Neqativ alaq otları asanlıqla cücərir və müsbət çiçəkləri boğar.  Zehinlilik bağınıza qulluq etmək, mənfi düşüncələri silmək və müsbət olanları yetişdirmək kimidir.  Meditasiya və introspeksiya kimi təcrübələr vasitəsilə biz daxili mənzərəmizdən xəbərdar oluruq və sağlam zehni məkanı inkişaf etdirməyi öyrənirik.

 3. Hekayənin yenidən qurulması:

Hamımızın kim olduğumuz və nəyə qadir olduğumuz haqqında özümüzə danışdığımız hekayələr var.  Bəzən bu hekayələr bizi geridə saxlayan məhdudlaşdırıcı inanclara çevrilir. Kumar bizi mənfi povestlərimizi müəyyən etməyə və etiraz etməyə təşviq edir. Özünüzdən soruşun: "Bu inam həqiqətən mənə xidmət edirmi? Mən onu gücləndirici bir şeyə çevirə bilərəmmi?"  Daxili hekayənizi yenidən yazmaqla, taleyinizi yenidən yazırsınız.

 4. Fəaliyyətin düşüncəni bəsləməsi:

Pozitiv düşüncə güclüdür, lakin bu kifayət deyil.  Xəyallarımızla reallıq arasındakı uçurumu aradan qaldırmaq üçün də hərəkətə keçməliyik.  Kumar bizə xatırladır ki, əsl transformasiya düşüncələrimizi hərəkətlərimizlə uyğunlaşdırmaqdan gəlir.  Məqsədlər qoyun, konkret addımlar atın və çətinliklər qarşısında əzmkar olun.  Unutmayın, hərəkət düşüncəni gücləndirir və səyahətiniz ilk addımdan başlayır.

 5. Minnətdarlığın bolluğun kilidini açması:

Çatışmayan şeylərə diqqət yetirmək qıtlığı doğurur.  Bunun əvəzinə, Kumar minnətdarlıq təcrübəsini inkişaf etdirməyi təşviq edir.  Həyatınızdakı böyük və kiçik yaxşı şeyləri qiymətləndirin.  Diqqətimizi minnətdar olduğumuz şeyə yönəltdikdə, özümüzü onun bütün formalarında daha çox bolluq almağa açırıq.

 6. Məqsədinizi tapın:

Ruhunuzu yandıran nədir?  Sizi həqiqətən canlı hiss edən nədir? Məqsədinizi kəşf etmək təkcə iş tapmaq deyil;  bu, həyatınızı ən dərin dəyərlər və istəklərinizlə uyğunlaşdırmaqdır. Kumar bizi kəşf etməyə, sınaqdan keçirməyə və daxili kompasımızı dinləməyə təşviq edir. Məqsədli yaşadığınız zaman hər addım mənalı olur və hər çağırış inkişaf üçün bir fürsətdir.

 7. Çətinlikləri addım daşları kimi qəbul edin:

Həyat həmişə hamar yelkənli deyil.  Əngəllər və uğursuzluqlarla qarşılaşacağıq. Ancaq bizi müəyyən edən başımıza gələnlər deyil, necə reaksiya verdiyimizdir. Kumar bizə çətinliklərə addım daşları, öyrənmək və böyümək imkanları kimi baxmağı öyrədir. Çətinliyi dözümlülük və müsbət münasibətlə qəbul etdikdə, qarşı tərəfdən daha güclü və müdrik çıxarıq.

 8. Bağışlama gücü:

Qəzəb və incikliyi saxlamaq, bizi yavaşlatan ağır bir yük daşımaq kimidir.  Kumar bizi bağışlamağa təşviq edir, başqaları üçün deyil, özümüz üçün. Keçmiş ağrıları və mənfi təcrübələri buraxın.  Səhvləriniz üçün özünüzü bağışlayın və daha yüngül bir ürəklə irəliləyin.  Bağışlamaq bizi indiki zamanda yaşamaq və qarşıda duran imkanları qəbul etmək üçün azad edir.

 9. Münasibətlərə sərmayə qoyun:

İnsani əlaqəs bizim rifahımız üçün vacibdir. Kumar yaxınlarınız, dostlarınız və mentorlarınızla müsbət münasibətlər qurmağın vacibliyini vurğulayır. Bu əlaqələr dəstək, təşviq və aidiyyət hissi verir.  Münasibətlərinizə sərmayə qoyun və onlar bütün həyatınız boyunca güc və sevinc mənbəyinə çevriləcəklər.

 10. Davamlı öyrənmə əsasdır:

Dünya daim dəyişir, biz də dəyişməliyik. Kumar bizi ömür boyu öyrənmə zehniyyətini qəbul etməyə təşviq edir.  Kitab oxuyun, yeni ideyaları araşdırın və rahatlıq zonanızdan kənara çıxın.  Nə qədər çox öyrənsək, bir o qədər böyüyürük və daim inkişaf edən həyatın mənzərəsində naviqasiya etmək üçün bir o qədər təchiz olunmuş oluruq.

Renuka Qavraninin "Tək olmaq sənəti" kitabından öyrənməli 10 dərs

Renuka Qavraninin "Tək olmaq sənəti" kitabından öyrənməli 10 dərs

 1. Böyümək üçün təkliyi qəbul edin: Qorxulacaq bir şey deyil, təkliyi özünü əks etdirmə və şəxsi inkişaf fürsəti kimi nəzərdən keçirin.

 2. Öz dostluğunuzdan həzz alın: Öz dostunuzu qiymətləndirməyi və özünüzdə sülh tapmağı öyrənin.  Yalnızlıq məmnunluq mənbəyi ola bilər.

 3. Ehtiraslarınızı araşdırın: Hobbilərinizi, ehtiraslarınızı və maraqlarınızı kəşf etmək üçün tək vaxtdan istifadə edin.  Sizə sevinc və məmnunluq gətirən yeni şeylər kəşf edin.

 4. Özünə qulluqa üstünlük verin: Təklik sizə diqqətinizi özünə qulluq təcrübələrinə yönəltməyə imkan verir.  Ağlınızı, bədəninizi və ruhunuzu nəyin qidalandırdığını kəşf edin.

 5. Güclü mənlik hissini inkişaf etdirin: İntrospeksiya üçün sakit vaxtdan istifadə edin.  Özünüzü, dəyərlərinizi və sizin üçün həqiqətən vacib olanı daha yaxşı tanıyın.

 6. Fərqinə varmağı məşq edin: Tək olmaq, diqqətinizi yayındırmadan anda mövcud olmağa imkan verir.  Fərqinə varmağı inkişaf etdirin və sadə sevincləri qiymətləndirin.

 7. Sükutu qucaqlayın: Sükutla rahat olmağı öyrənin.  Bu, boşluq deyil, düşüncə və daxili kəşfiyyat üçün bir məkandır.

 8. Məqsədlər qoyun və arzularınızı həyata keçirin: Gələcək üçün planlar hazırlamaq üçün tək vaxtınızı istifadə edin.  Məqsədlər təyin edin, planlar qurun və arzularınıza necə çatmaq üçün strategiya hazırlayın.

 9. Təklik azadlığını qiymətləndirin: Tək olmaq xarici təzyiqlərdən azad olmaq imkanı verir. Bu müstəqillikdə gözəlliyi tapın və kənar təsirlər olmadan kim olduğunuzu araşdırın.

 10. Yalnızlıq və tənhalıq: Seçilmiş yalnız olma vəziyyəti olan təklik ilə istənməyən təcrid hissi arasında fərq qoyun.  Həyatınızı yaxşılaşdıracaq şəkildə təkliyi inkişaf etdirməyi öyrənin.

Qədim dövrdə türklərdə oğuz adının fərqli mənası,dəyişilməsi və parçalanması

"Türk" adı politonim kimi iki hun qəbiləsinin ittifaqı olaraq 5-ci əsrin əvvəlində ortaya çıxıb. Hunlar ümumiyyətlə, çox şanlı xalqdırlar. "Türk" sözü söz kimi əvvəldən mövcud idi hun dilində. Sadəcə etnonim deyildi. Güclü-qüvvətli mənasında Türk xaqanlığından öncəki dövrə aid hunları təsvir edən bir Bizans mənbəsi var, orda məhz bu mənada işlədilir. 

Hunlar haqda yayğın olmayan çox şeylər aşkarlanıb. Skiflər ümumiyyətlə, yunan terminidir və Krımın sahilində yaşayıblar. Skiflər haqda qeydləri keçmiş coğrafiya bilgiləri əsasında işlətmək lazımdır, üstəlik gərək yaddan çıxmasın ki, Skiflər haqda yazılı qaynaq sayı barmaqla sayılan qədərdir. Qədim tarix ümumiyyətlə, problemli məsələdir. Hunların doğu qanadı Çin tərəfindən işğal ediləndən sonra quzey Çinə aparılıblar. Bir müddət keçəndən sonra Doğu hunları təkrar yüksəlib və quzey Çini işğal etmiş sülalələr yaradıblar.

Oğuzların müsəlman türkləri "türkəm mən" adlanması ərəblərin dilinə "türkmən" formasında keçib. Türkmən/türkman termin kimi ərəblərin icadıdır. "Türkman" forması yəqin ki, sonra fars dilinin "torkeman" formasının təsiri ilə oturuşur. Bəzi mənbələr yazır ki, taciklər (əvvəl farslar da tacik adlanırdı) o cür adlandırıb. Yəni,dillərində "torke manənd" (türkə bənzər)  deməkdir. Oğuzların üz quruluşu qıpçaqlardan fərqli olduğuna görə belə deyiblər. Bu cür bəzi əlaqəsiz izahlar ortaya çıxır. Amma Mahmud Qaşqarlıdan öncə o cür məhfum keçmir. Ən qədim əlyazmaya sahib Qaşqarlıdır,o da fərqli formada izah edib. 

Oğuzlara gəldikdə "oğuz" tayfa adıdır. "Qıpçaq" sözü təxminən 9-cu əsrdə peyda olur. Əvvəl mövcud olmayıb,əfsanəyə görə oğuzlardan ayrılıblar. Hər halda qədim türk ləhcələrinin bölgüsündə eyni ləhcədə danışırmışlar. "Bulqar" qolu isə ayrı ləhcədə danışırdı. Üçüncü ləhcəni də Orçun Ünal adlı araşdırmaçı tarixçi yeni aşkar edib. Həmin ləhcə Uzaq Şərqdə yaşayan türklərin ləhcəsidir. Bəzi xalqların kateqoriyalaşdrılması problemlidir, misal üçün xəzər və suvar xalqların dilləri. Qaşqarlının əlyazmasına göz atanda görürük ki, onun dövründəki suvarlar oğuzlara yaxındılar. Yəni, bulqar qrupu deyillər. "Bulqar" adı isə bulqanmaq-qarışmaq mənasındadır. Xəzərlər də ayrıca xalq idi,yoxsa politonim idi,bu da bəlli deyil. Dillərindən əslində yüzlərlə söz qalıb. Ancaq çalışırlar ki, ona aid etməsinlər. 

Salurlar/salırlar oğuzların bir boyudur. 12-13-cü əsrlərdə Türkmənistan tərəfdən köçüblər Çinə.

Türklər ümumiyyətlə, qədimdə iki ana qola ayrılıb: Oqur və Oğuz. Oqur qrupuna bulqar qrupu da deyilir. 

On oqur, Otuz oqur, Kurt oqur; belə adlarda tayfalar qarışaraq "bulqar"a çevrilib. On oqurlar sonralar qoşulur qalan hər ikisinə. Macarıstanın adı da məhz bu "On oqur"lardan gəlir. Bu ad o dövrdə yayılmış ad idi. Macarıstanın özünüadlandırması təbii ki, "maqyar"dır. 

Bu iki ana qoldan başqa üçüncü də varmış. Orçun Ünal onu aşkar etdiyini deyir. Fikir vermisizsə biz şərq türklərini normal tanımırıq. Bu da İslamın tarixi yaddaşımıza təsirlərindən biridir. İndi o şərq türklərini yamayırlar cəfəng "monqol tarixi"nə. Bütün bilinən türklərin hamısı demək olar qədim oğuz qoluna aiddir. Bulqar qolu əksəriyyət olaraq assimilyasiya olub. İndiki akademik mühitdə türk dillərinin bölgüsünü türklər aparmayıb. Ona görə belə dövrü adlandırmanın oxşarlığından qaynaqlı qarışıqlıq var. Qıpçaq dilləri də qədim bölgüdə oğuzdurlar. İndi təkcə suvaş/çuvaş dilini oqur qrupuna aid edirlər. Xələc dili də qədimdə oğuz olub. Onu da ayrırırlar Arqu adı ilə. Ona görə indi oqur/bulqar, oğuz, qıpçaq, arqu, qarluq qrupları var. İndiki çuvaş dili əslində tam olaraq oqur dili deyil. Dəhşətli dərəcədə yan təsirə məruz qalıb. Keçmişdə Qazandakı İtil bulqarları ilə birəbir eyni xalq idilər. Amma indi tatarlardan çox fərqlənir dilləri. 

Yeri gəlmişkən "ermənilik" bulqarların içində də olub. Yəni,din erməni, dil isə türk. Başdaşı yazıları mövcuddur. Amma kütləvilikdən söhbət getmir. 

Qarluq dilini də qarluq qrupu ilə qarışdırmayaq. Keçmişdə qədim uyğur dili də vardı. Qədim uyğur dilində təkcə sarı yuğurlar danışır indi. Həm qarluq, həm də uyğur dilləri (indiki uyğurların dili əslində qarluq dilidir) qədim bölgüdə oğuzlara aid idi. 

https://www.avetruthbooks.com/tag/yugurs

Azərbaycan,ümumi qədim türk tarixi və türklərin məskunlaşması

Elxanilər bu bölgəyə gələndə pəhləvicə danışan əhalini qovublar,təslim olmayanı qətlə yetiriblər. Mövcud olan pəhləvilər müsəlman, xristian,hətta atəşpərəst də ola bilərdi. Yəni, qətlə yetiriblər çoxunu, sağ qalmaq istəyənlər də qaçıb Anadoluya və İraqa. 

Bir araşdırma var,orda müəllif çalışır ki, Elxanilərlə gələnlərin sayını dəqiq hesablasın. Sonunda 280 min çadır rəqəmini alır. Və onların demək olar hamısı məskunlaşmaq üçün Azərbaycana yerləşib. Cüveynidə bu haqda bir izah var. Pəhləvilər indiki Salyan və Neftçala rayonları tərəfdə də mövcud imişlər, Səlcuqlu vaxtı Elxanlılar hamısını öldürüb. İndi Sabirabad, Salyan, Neftçala rayonları arasında kəndlər var. Elxanilər dövründən qalan kəndlər olublar. Orda o dövrdə geniş tikinti aparıblar. Ağqoyunlular da, Qaraqoyunlular da Elxanlılarla gəlib. Çox böyük sayda uyğur və qarluq gəlmişdir. Ona görə ən böyük ləhcə o ləhcədir bizim dildə. Onlar gələnədək Beyləqan şəhəri tamamilə pəhləvicə danışırmış. Elxanlılar şəhəri başdan axıra kimi məhv edir. Gəncəni 1075-də səlcuqlular mərkəz etdiyi üçün əvvəldən məskunlaşmışdılar. Amma yenə də Gəncədə şəhər əhalisi çoxluq olaraq irandilli olur. Bəziləri bizə öz əcdadımızı qaniçən işğalçı deyə təbliğ ediblər. Elə yalan danışırlar ki, guya yerlilər biz olduğumuza görə bizi qırırdılar. 

Ümumiyyətlə, biz xalq olaraq aramsız türk məskunlaşmaları prosesi nəticəsində yaranmışıq. Öncə Səlcuqlular 86.5 min çadır,sonra Elxanlılar 280 min çadırla gəlib. Şimaldan də aşağı-yuxarı 50 min çadırlıq  türk gəlib. Ən çox Şirvan müqavimət göstərə bilmişdi. 65 min çadırlıq türk köçürürlər Şirvana. Yalnız Səfəvilərin dövründə dərin türkləşmə oldu.

Türklərin məskunlaşma mərkəzi Azərbaycan idi. Hamısı tarix kitablarında keçir. Misal üçün Şikarinin Qaramannaməsi, Yazıcı Alinin yazdıqları. Osmanlı xanədanının əcdadı belə buralı idi. 

Şirvanda hakim sülalə olan Dərbəndilər də eyni Məzyədilər sülaləsi idi. Dərbəndilər sülaləsi artıq türkləşmişdi. Şirvanı türk kimi göstərərək Nəsimi,Xaqani kimi  və s. şairləri misal gətirirlər. Lakin Xaqani türkcə yazmırdı və türkləri təhqir edirdi. Bir sözlə sevmirdi,yəni. 

X əsrdə Şirvanşahlar Deyləmi kökənli bir gəlin alırlar. O gəlindən doğulan uşaqların az qala hamısının adı farsca qoyulur. Sonra o uşaqlar ərəb olan atası ilə qohumlarının axırına çıxıb hakimiyyətlərinə son qoyurlar. Lahıc əhalisi də yeni mələz sülalənin öz mövqeyini gücləndirmək üçün köçürdüyü Deyləmi kökənli əhali idi.

Dərbənd isə türk şəhəri idi və onun Şirvana dəxli yox idi. Hətta türkləri qovmaq üçün Şirvanşah qohumu gürcü kralı ilə birgə qoşun çəkmişdi Dərbəndə. 

Nizami isə türk ola bilər,çünki,Xəmsədə Axistana yazdığı sitəmdən hiss edilir. Amma İran ədəbiyyatını təmsil edirdi.

Nizaminin Qum adlı şəhərdən olması da iransevərlərin təbliğatıdır. Azər bəy Beqdəliyə aid bir Atəşgədə adlı əsərdə "Xəmsə"nin nüsxəsi var, 1712-ci ildə hazırlanıb həmin nüsxə. O nüsxədə Qum adlı yer mənfur niyyətlə akademik kitablara əlavə edilib. Və bundan istifadə edib vikipediyaya yerləşdirirlər. "Xəmsə"nin guya farsca ən qədim əlyazması 1349-cu ildə hazırlanıb. Yükləyib baxdıqda üç fərqli vərəq növü xətti olan hissəni yapışdırıblar yapışdırıcıyla, üç fərqli əlyazmanı bir əlyazmaya döndəriblər.

Təbrizdən olan Qətran Təbrizi də həmçinin,farsca yazırdı və türkləri təhqir edirdi. Nəsimi də böyük şairdir, özünü seyyid adlandırırdı, hamı da ona seyyid deyirdi. Bəlkə də türkdür, amma seyyid olmağı önəmli deyil. Türk ədəbiyyatını təmsil edir. Çünki,ədəbiyyat məsələsində əsas olan dildir. Misal üçün güney Anadoludan köçüb Tiflisdə yaşayan ailədə doğulmuş Sayat Nova.  Şeirlərinin əksəriyyəti türkcədir. 

Biz oğuz olsaq da özbəkləri türkmənlərdən yaxşı,ya da eyni formada anlayırıq. Çünki,bizdə çox güclü qarluq, hətta manixeyist uyğur plastı olub. 

David Qareci monastrı mövcuddur indiki Gürcüstan-Azərbaycan sərhədinə yaxın Azərbaycana aid ərazidə. O monastrı 13-cü əsrin sonu,ya da 14-cü əsrin əvvəli uyğur bir bəy bərpa etdirib və içinə bir türkcə kitabə yazdırıb. Övladı olmurmuş, bu mətni oxuyanlardan övladının olmasına dua etməsinə üçün kitabə yazdırıb. Bu monastrı,kilsəni inşa edənlər süryani keşişləri olub. Gürcü və erməniyə aidiyyatı yoxdur. David Qareci kilsəsini təmir edənlər nestorianlar idi. Nestorian xristianlıq türklərin içində ən geniş yayılmış xristianlıq qolu idi.

Ukraynada isə erməni icması və qıpçaqca yazan ermənilər də eyni şey deyillər. İçində ermənilərin etnik birlik kimi miladi 17-ci əsrdən, daha dəqiq desək 18-ci əsrdən öncə varlığını iddia edən heçbir yazı, cümlə doğru deyil. Eyni məntiqlə alban cəfəngiyyatına da inanır və eyni məntiq XIII əsrə kimi pəhləvi dilinin bir ləhcə adı olan və bəzən öz başına dil kimi adlandırılan "Azərbaycan ləhcəsi (luğa Azrə bican, lisan Azrə bican və buna yaxın formalar)" dilin adını indi türk dilinin adı kimi işlənməsi gərəkdiyini müdafiə edir. İddia edirlər ki,guya erməni adlı etnik xalqın olması və onların Balkandan gəlməsidir. Halbuki, Strabonda elə konkret o formada iddia yoxdur. 

Uzun müddət "Azəri" sözü haqda araşdırma aparanda bu adlı dilin var olmadığını çürüdürdük ki, qarşımıza çox yaxşı yayğın termin çıxdı: Azərbaycan dili və ya Azərbaycan ləhcəsi. 

"Azəri" sözü etnonim, etnolinqvonim, reliqionim kimi 3 qaynaqda keçir. Demonim kimi isə yüzlərlə. Reliqionim mənasında Yaqubidə, etnolinqvonim və etnonim kimi Məsudi və Yaqutda keçir. Məsudi eyni dilə həm pəhləvi deyir, həm də azəri. Məsələ ondadır ki, burda pəhləvi adlı xalq mövcud imiş. Və onların sonuna Elxanlılar çıxıb. 

Dilin adı Azəri deyil, dilin adı Azərbaycan dili və ya ləhcəsidir. Əsas işlənən forma "Luğa Azrə bican"dır,  yəni, Azərbaycan ləhcəsi. Arami mətnlərini düzgün oxumadıqlarına görə doğru izah edilmir. Sasani və  Parfiya mətnləri əslində arami yazısı ilə arami dilindədir. Onu təhrif edib İrani dilə tərcümə edirlər. Ona görə sözün "Aturpatakan" yazılması dəqiq deyil. Bizdə qəsdən Stalinin qurduğu saxta azərbaycanlı etnos etnogenezi tarixi ayaqda tutulmağa çalışılır. Fakt belədir ki, türklər buranın yerli İran xalqına aid əhalisini qırıb, onlardan sağ qalanların əksəriyyəti Ərəb-İraqına və Anadoluya, az sayda isə indiki iç İrana qaçıblar.  Əsas türkləşmə yəni, türk olmayanların təmizlənməsi Elxanlılar vaxtıdır. Xüsusən Qazan xana qədər çox intensiv bir təmizlənmə gedib. Elxaniləri monqol deyə adlandırırlar. Monqol dedikləri də bizik. Çünki, o söz eləcə qızılbaş sözü kimi politonim idi. Monqol adlı xalq olmayıb o vaxtı. Məsələn,indiki xalxalar monqol deyillər. O vaxt bu ad politonim idi. 

İndiki kalmıklar da Çingiz xanın vaxtından mövcuddur,adları oyrat idi.

1368-ci ildə Çində bir böyük vergi dəftəri tərtib edilmişdir. O dəftərdə 70-dən çox xalqın adı keçir. Qruplara bölünüblər,Curcen qrupu 30 tayfadır. Birinin adı kalkadır (indiki xalxa) və monqollara aid edilməyiblər. İndiki xalxa dili bir qarışıqdır,24 min civarı ən böyük,qədim türk sözləri o dildədir. Bunun səbəbi odur ki, mancurlar yerdə qalan türkləri assimilyasiya ediblər. Sadəcə olaraq curcenlər ordakı türkləri öz içərisində udub. Elxanilərin dövlət dili də mirzələrin dili kimi oyratcadır. 

14-cü əsrdə kalkalar Curcen idi. Curcenlərin adını sonra hökmdarları Mancura dəyişdi. 1368-ci ildə Çində Min sülaləsi yəni, çinlilər monqolları qovdu. Onlar stepə (çöl) çəkildilər. Aralarında güclü müharibələr getdi və qırıldılar. Çingizli sülaləsi tükəndi. Belə olandan sonra oyratlar saxta bir şahzadə çıxardılar. Xanın seçilmə qaydasını pozmaqla tacqoyma edirlər. O xanın adı Dayan xan idi. 16-cı əsrdə o uzun müddət Çindəki Min sülaləsi ilə savaşır. Bir ara dəhşətli bir məğlubiyyət də yaşadır çinlilərə. Axırda mancurları gətirirlər 1644-də. Üsyanla baş edə bilmir Min sülaləsi. Oyratların qurduğu xanlıq da böyük ölçüdə zəifləyir. 

Oyratların qurduğu saxta sülalə əslində Min sülaləsinin dəstəyi ilə birnöv stepdəki tayfaları tabe etməsi üçün yaradılmışdı. Amma taxta keçəndən sonra özü ağalıq eşqinə düşdüyü üşün onlara tabe olmadı. 

Çingiz xanın danışdığı doğma dilinə gəldikdə,o tatarların dili olan üçüncü bir türk ləhcəsi imiş. Bu yaxınlarda o qədim ləhcəni bir türkoloq aşkarladı. Lir və Şaz türkcəsi deyilən qədim iki türk ləhcəsindən başqa üçüncü ləhcə də olub. Bunu aşkar edən Orçun Ünaldır. https://www.avetruthbooks.com/tag/orcun-unal

Bu üç türk ləhcəsindən qıpçaqlar,salurlar,bulqarlar və oğuzların yarandığı haqda dəqiqləşdirmə apara bilmərik. Təsnifatlar dəyişir,çünki bəzi dilləri dəqiqləşdirə bilmirlər. Müasir deyil, əsasən qədim türk dillərini araşdırmaq qəlizdir. Orçun Ünalın 2023-də nəşr edilən kitabında, elmi işində də monqol dillərində səhv etmiriksə 1500 türk sözünü yazılı abidlərə əsasında araşdırıb. Hər şey o qədər birmənalı,asan deyil və bu vəziyyət təhrif edilmək üçün istifadə edilir. Çingiz xandan qabaq hunların dili yəqin ki, vahid türkcə idi.  Üç ləhcə sonra formalaşıb. Monqol dillərinə türk təsirini ən geniş tədqiq edən Bakatulı Bazılxandır. 

Bilirsiniz ki, şərqi hunlar tez işğal edilirlər, sonra qərbdəkilər işğal edilməmək üçün köçürlər Avropaya. Çin şərqdə olan hunları kütləvi olaraq assimilyasiya etmək üçün öz ərazisinin ucqar şimalına köçürür. Amma orda hunlar dinc durmur,kütləvi olaraq orduya daxil olurlar. Və bir müddət sonra böyük sayda hun ordusu meydana çıxır. Generallarından biri üsyan qaldırır və Çindəki bütün hakimiyyəti ələ keçirirlər. Həmin sülalərdən çox sayda yazı və maddi mədəniyyət nümunəsi var. 

Bu yaxınlara kimi deyilirdi ki, Qağan və Qağatun sözü guya monqolcadır. Halbuki elə şey yoxdur,olmayıb. Menva və ya Monqus dedikləri bir Şivey qəbiləsidir,onların da ayrıca dili olmayıb. Şiveylərlə də nəinki dil, heç mədəni olaraq da qohum və ya yaxın deyilik. Zorla türk olan avarları, Jujan dövlətinin əsas əhalisini monqol etməyə çalışırlar. Monqolustanın indiki rəsmi dili isə 17-ci əsrdən etibarən yaranıb. 17-ci əsrdən qabaq elə bir dil yox idi. 

Sizə qarışıqlıqdan bir nümunə çəkək. Monqolların gizli tarixi deyilən bir əsər var. O əsərdə mətn çincədir. Altında balaca yazı ilə keçmiş monqol yazısı ilə sözlər verilib. Əsərin ən qədim əlyazması 1806-cı ilə aid nüsxə Peterburqda saxlanılır. 

O dövrün yayılmış arami əlifbası çox çətindir,çünki sait yoxdur. Qədim uyğur yazısı, ondan da qədim monqol yazısı arami yazısıdır. Mani dini qəbul ediləndə uyğurlar o dinin əlifbasını (arami yazısı) da qəbul etdilər. Bu yazı daha sonra Çingiz xanın vaxtında rəsmi yazı kimi uyğurlardan (naymanların xanına xidmət edən bir uyğurdan) Çingizin yeni qurduğu monqollara keçdi. Həmin mətnləri oxumaq üçün bizə baza dil bilgisi lazımdır. Fikir versəniz uyğur mətnlərinin əvvəlki transkripsiyaları fərqlənir. Bu ona görədir ki, qədim dövrə aid türk dilləri yaxşı bilinmirdi. Daha çox türkcə tədqiq ediləndən sonra o yazılarda saitlərin düzgün qoyulması aydınlaşdı. 

Gələk o monqolların gizli tarixinə,ilkin əsərin adı elə deyil. Altın sülalənin tarixidir. Monqolların gizli tarixi adlanması isə Min sülaləsində olan arxivin adına görədir. İçində yəni, mətndə "Altın sülalənin tarixi" yazılıb, o bir dərslikmiş. Min sülaləsi dili öyrənmək üçün öz məmurlarına qədim sənədləri oxuya bilsinlər deyə elə bir şey hazırlatdırıb. Balaca əsərdir, həmin əsəri çincə mətn əsas alınmaqla uzun müddətdir düzgün oxumağa çalışırlar. Ancaq məcbur olub monqolca mətndə düz 4 min sözü dəyişiblər. Çünki, indiki monqol dilində o sözlər yoxdur. Bir qazax alimi konkret hansı sözlərin dəyişdirilməsi, konkret sayı və s. bunu bir kitab daxilində işləyib. Jujanları misal üçün hamı əlüstü yapışdırır ora bura. Bir alman o qəbilələri tək-tək araşdırıb,konfederasiyalarında 149 qəbilə olub.

Və sonda qənaətə gəlir ki, bu dövlət türk dövlətidir,tatar adı da elədir. Açıqca deyilir ki, Dadan xan hunlardan bir bölüyün başçısıdır. Və bunu ruslar da yazıb. Sadəcə sərf etməyəndə populyar məlumata döndürülmür. Tez-tez keçmiş rus keşişlərinin "hunlar monqol idi" kimi ibarəsini işlədirlər. Eyni keşiş şərqşünaslar yazır ki, qədim monqollar türk idi. Qədim monqolun varlığı haqda məlumatı da təbii ki, hardan götürülübsə bu haqda bir qeyd yoxdur. 

Monqol dili curcen/mancur dilləri türk dilinin qarışığıdır. İndiki monqol-mancur-tunquz qohum xalqlardır. 

Türkmən dostumuz Cəmi ət-tarixdən (1303-1311-ci illər) Novruz haqda qeydi paylaşıb. Orda türklər ona "Kün yəngiləmisi" deyilir deyə yazılıb. 

Monqol adını Çingiz xan 1212-ci ildə qəbul edir. O və əlaqəli məsələlər bu iki məqalədə çox geniş işlənib.

Рыкин П. О. Создание монгольской идентичности: термин «монгол» в эпоху Чингис-хана (2002) https://www.avetruthbooks.com/2018/03/rykin-p-o-sozdanie-mongolskoj-identichnosti-termin-mongol-v-epokhu-chingis-khana-2002.html

Рыкин П. О. Этническая идентичность средневековых монголов как политический конструкт (2014) https://www.avetruthbooks.com/2020/11/rykin-p-o-etnicheskaja-identichnost-srednevekovykh-mongolov-kak-politicheskij-konstrukt-2014.html

Azərbaycan Atabəyləri Azərbaycan adında ilk dövlət sayıla bilərmi? Amma sənəd yoxdur əlimizdə,narrativlər qalıb. Elə olanda sikkələrin yardımı olur,kimin adına kəsildiyinə baxmaq lazımdır. Ümumiyyətlə rəsmi dövlət adı 18-ci əsrin sonlarına kimi bütün dünyada (qərbdə də) yox kimi idi. Rəsmi dövlət adının olması üçün dövlətin vahid konstitusiyası olmalıdır. Orda göstərilməlidir ki, bütün sənədlər də bu ali qanuna riayət olunsun. Amma belə şey yox idi. 

Eldənizlilər (Azərbaycan Atabəyləri) İraq Səlcuqlu sultanlarının atabəyləri idi. Qızılarslan da taxta çıxanda özünü sultanın yerinə çıxarmışdı. Belə götürəndə biz Səlcuqlu dövlətinin mərkəziyik. Türkmənlər deyir ki,ilk paytaxt Xorasanda olub. Xorasan da onların olub. Onlar şərqdə qalan və sonda Sultan Səncəri öldürən hissədir. Coğrafi olaraq bölgünü nəzərdə tutmuruq. Mərkəzi özək əhali (türkmənlər) biziydik.

Bizim xalqın ilk dövləti hansıdır? Və xalq kimi nə vaxt formalaşmışıq? Bu sual veriləndə biz yönəlməliyik dil məsələsinə. Yəqin ki, bu Elxanlı dövrünə təsadüf edir. Çünki, Elxanlıdan öncəki dil nümunələri hələ spesifik bölünmə xüsusiyyətləri göstərmir. İbn Mühənninin sözlüyü paylaşılmışdı. Orda ifadə edilən "Bizim ölkənin türkcəsi" bizim dildir. bizim türkcəmiz əsasən 12-ci əsr oğuz türkçəsi ilə sonradan məskunlaşan salur-qarluq-uyğur türkcəsinin qarışığı olan türkcədir. Ancaq oğuz elementi daha çox sayda olduğu üçün dil də oğuz qrupunun parçası kimi formalaşıb. Ona görə də özbək dilinə yaxındır dilimiz. Çünki,bizim dildə yüksək nisbətdə qarluq həm də uyğur qruplarının payı var. Amma təkcə Elxanlı dövrünə görə deyil, ondan sonra da Əmir Teymur və oğullarının dövründə qarluq qrupundan türklər köçə davam ediblər. Daha sonra və elə əvvəldə də Səfəvilərin ordan xeyli müridi olur. Şah I İsmayıl daxil onun oğulları xidmətində çox sayda o dövrün deyimi ilə özbəklər olub. Biri misal üçün Əli Əbdi bəy Şirazidir. Qarluq qrupunun katiblər içində çoxalması bizdə Cağatay türkcəsi ilə yazılan türkcə əsər və sənədləri artırıb. Hərçənd bu türkcə əvvəldən Elxanlılar vaxtından işlədilirdi. Ancaq sonrakı ən parlaq işlədənləri nəzərdən keçirəndə onların özbək olduğunu görmək olur. Bu dil oğuz dili ilə paralel işlənərək dilimizi formalaşdırıb.

Dünyanın dərin araşdırılmayan,təhrif olunan və siyasi alətə çevrilən tarixi

İrandilli xalqların Hindistandan yayılmağı dəqiqdir. Hətta avropalılar da ordan gəlmədir. Müasir farslar isə ümumiyyətlə, ayrı mövzudur. İndiki farslar qatma-qarışıq taciklərdir. "Tazik" qədimdə Sasanilər vaxtı qədim fars dilində (parsiqcə) ərəblərə deyilib. Çünki,tanıdıqları bütün ərəblər Bəni-Tayy konfederasiyasına aid idi. Həmin Bəni-Tayy adlı ərəb tayfası Ərəb-İraqı deyilən bölgədə yaşayırdı. Sonra ərəblər xilafəti quranda bu söz işğal etdikləri və sonralar müsəlman olmuş mənasında İran əhalisinə aid edildi. XI-XIII əsrdə bu ad iranilərin özünüadlandırması səviyyəsinə keçdi. "Ma tazikan" deyirdilər özlərinə. Pəhləvilərin ikinci şahı Məhəmməd Rza hakimiyyətdə olanda onların dilini normal tədqiq edib təmizləməyə başladılar. İndiki farscanın 84%-i alınma sözlərdir. Bütün dildə olan sözlərin 70%-i ərəbcədir. Uzun müddət arındırma etmişlər, hələ də sözlərinin 2/3-dən çoxu alınmadır. Ermənilərin dilindəki iran mənşəli sözlər əsasən Sasani dövrü pəhləvicəsindəndir. Orta əsrlərdə və türklərin hakimiyyəti vaxtı yeni farscadan bizim dilimizdə olan formada sözlər keçib erməni dilinə.

Farslar müasir hindlilərlə yaxından əlaqəlidirlər, fars dili qədim hind dili sanskritindən ortaya çıxıb. 

İndiki fars dilinin kökü sanskritdir, fars dili ilə Cənubi Asiyanın digər dilləri arasında sözün əsl mənasında on minlərlə ümumi söz var ki, onlar da Sanskritdəndir. Midiya,Əhəməni,Sasani dillərinə gəlincə minilliklər boyu insan miqrasiyasından danışırıq, məxrəclə eyni qədim dilə malik olan iki dil, minlərlə il əvvəl, ehtimal ki, eyni qrupa və ya hətta alt qrupa aid idilər. 

İranlılar (irandilli) gələrək Hind vadisi sivilizasiyasını yaratdılar və onların da hindlilərlə qohumluğu var.  Qədim iranlılar əslində dravidianlara olduqca yaxındırlar. Persepolis və insanların daş oymalarına baxdıqca olduqca yaxın görünürlər.  Qədim iranlılar ovçu-toplayıcılar Zaqros dağlarının yaxınlığında iki qrupa bölündülər, biri Hindistana getdi (onlar artıq ərazidə olan yerlilərlə birlikdə Hindistan vadisi sivilizasiyasını yaratdılar), digəri İran yaylası ətrafında hərəkət etdilər.

Pəhləvi dili sayılan orta fars dili qədim fars dilindən, müasir fars dili isə qədim fars dilindən çox fərqlidir. Pers imperiyasının dağılmasından sonra farsların müasir hindlilərlə az əlaqəsi var idi. 

Əlavə olaraq, Əhəmənilərin əsl adı sanskritcə "Haxamaniş"dir, yunan üsulu ilə "Əhəməni" kimi qeyd edilib. O dövrün əksər pers padşahlarının da sanskritcə adları var idi, ona görə də qədim farsca daha çox işlənirdi.  Müasir fars dilinin sanskritə bənzəməsi bu müasir fars dilinin qədim fars dilindən çox fərqli olduğunu göstərir.

Qədim fars dili eramızdan əvvəl 600-300-cü illərə aiddir, məhz bütün pers padşahlarının sanskrit adlarının olduğu dövrdür.  Yunan dünyası ilə davalarına görə dil orta və müasir fars dilinə çevrildi.

Orta fars/pəhləvi qədim fars/sanskrit dilindən uzaqlaşdı.  Sonra müasir fars dili daha da uzaqlaşdı.  Arqumentlər üçün deyək ki, qədim fars və sanskrit dilləri bir-biriylə 75% oxşar idisə,  sonra formalaşan pəhləvi/orta fars dili sanskrit dili ilə 50% oxşar oldu. İndiki müasir fars dili sanskrit diliylə 25% oxşardır. Amma indiki fars dili tamamilə sanskrit dilindən uzaqlaşmayıb, kök olaraq,qrammatik cəhətdən eynidir.

Təkcə avropalıların yox, erməni, gürcü, süryani kilsə mətnlərini və müsəlman mətnlərini də görəcəksiniz. Sözləri və ya cümlələri kontekstdən götürüb göstərəndə mənasını təhrif etmək asanlaşır. Avropada və İslam coğrafiyasında yüzlərlə sözlük tərtib edilib. Demək hamısında həm bizimlə bağlı, həm də indiki bir "bezin qırağı" olan qonşularımızla əlaqəli bizi qane edəcək materiallar var. Saxtalaşdırmaların miqyasını görəndə dəhşətə gəlmək təbiidir. Urartunun müasir Ermənistandakı guya qalıqlarının qazıntıları haqda kitablar var. Oxuyanda təəcüblənirik ki, bu araşdırmaları edənləri ciddiyə alanların həqiqətən zəka sarıdan problemi var. Eldənizlilərə aid qalanın qalıqlarını Teyşabiani adı ilə mənimsəyiblər Urartu izi deyə. 

Erməni dilində (xalq dili)-başqa bir dil tipli qədim sözlüklər (lüğət) yoxdur. Məsələn,ermənicə-süryanicə, ermənicə-farsca, ermənicə-ərəbcə, ermənicə-gürcücə, ermənicə-latınca, ermənicə-fransızca, ermənicə-almanca, ermənicə-italyanca və s. Bu tipdə ikidilli və ya üçdilli sözlüklər yoxdur. Sözlüklər 18-19-cu əsrlərdə peyda olub. Və bu da çox maraqlıdır. Çünki, hazırkı erməni dili ilə müqayisə edərək dilin necə dəyişdiyini görmək imkanı yaradır. 

Məsələn,Korikoslu Hayton var,Kilikya kralının qardaşıdır. Əslən Bretonlu fransızdır. Vikipediyada erməni kimi göstərilib. Ermənilərin qəbul etdiyi həmin şəxsin dostu olan bir fransız dilçi erməni dilini araşdıraraq yazdıqları tarix və dil kitabları vardır. Müstəmləkə imperiyalar bizim bölgədə tarixlə bağlı şeyləri çox qarışdırıb saxtalaşdırıblar. Ermənilər hər şeyə iddia edə bilərlər. Çünki, bu coğrafiyada olan xalqlardan dönüblər. Ayrıca xalq deyillər. Beləliklə, erməni dini icmasının dili pəhləvi dili olub. Və icma dilinə icmaya daxil (xristiyan) xalqların dili əlavə edilərək erməni dili yaranıb. Sonralar da münasibətdə olduğu xalqların dilləri daxil edilib, hər hissə özündən nəsə qatıb. Yəni,kilsə dili (liturgiya dili) bildiyimiz pəhləvi (orta farsca) dilidir. Onun sözləri də indi kobud formada şəkil dəyişib və danışıq dilinə keçib,bəzən anlamı da dəyişib. Süni erməni danışıq dili yaranmadan öncə icmanın ən çox işlətdiyi dil türkcə idi. Ümumiyyətlə, erməni dilində İran və sami elementi az qala bütün dilin 2/3-nü təşkil edir. Qədim dövrə dair nümunələr isə yoxdur onsuz da. Misal üçün erkən İslam qaynaqlarında erməni dili anlayışını görəcəksiniz. Ancaq dilə dair nümunələr yoxdur. Nümunələr ortaya çıxanda görürük ki, kilsə dilidir. İlk nümunələri avropalılar verirlər. Sonra qeyd edirlər ki, vulqar dilləri (sadə xalq dili) türkcədir. Bu da 14-17-ci əsrlər arasında olan məlumatlardır. İlk belə məlumatı verən Korikoslu Haytondur. Erməni icması İran xristiyanlığıdır. Korikoslu Haytona ermənilər Hetum Patmiç deyirlər. Onun əsərində çox yaxşı məlumatlar var. Onun ən qədim əlyazması var, sonrakı dövrdə bu əlyazma redaktə edilib.  Əsər keçmiş fransız dilindədir. 

Parfiya dövründə Arşakilər sülaləsi Armeniya və Qafqazı idarə edib. Məlumdur ki, onlar parf olublar. Parflar da İran xalqlarındandır. Arşakilər və son Arşaklı hökmdarının 7 oğlu,həmçinin Mehran da,Suren də o xanədandan birinin adıdır. 

Ermənilər başqa xalqların dövlət adamlarını özlərinə aid edərək qondarma tarix yaradıblar. Tiqranın özünün erməni olmaması dəqiqdir,ehtimala görə baktriyalıdır. Özündən sonra bir yazılı daş abidə qoyub və orda yazdırıb. Baqartionlar və ya Baqartidlər bunlar da əslən yəhudidir. Bizans 885-ci ildə şərqdə qalabəyi kimi onları Armeniyaya gətirib. Bizdə ona daha çox "dərəbəyi" deyirlər. 

Gürcü tarixində yalanlar az deyil. Misal üçün Məsudinin iki əsərində gürcülərin təsviri var. Gürcülər haqda Məsudi təsvirində yazır ki, öz məlikləri yoxdur. Başçılarına "mamasaxlis" deyirlər. Bu da ailə başçısı, nəsil başçısı kimi birşeydir,ya da kəndxuda uzağı. Ahısqa bölgəsi əvvəl bunların yerləşdiyi bölgənin quzeyi idi. 1020-ci ildə Abxaz taxtının yeznə sifəti ilə David Baqrationu qəsb edir. Gürcülər kilsə ətrafında birləşmiş və tədricən qarışaraq vahidləşmiş fərqli xalqların toplumudur.

Uğurun beş qapısından 10 dərs

Uğurun beş qapısından 10 dərs: Uğursuz, pulsuz və ya yüksək yerlərdə dostlar olmadan gələcəyi necə qurmaq olar.

 1: Əzmkarlıq hər şeydən vacibdir. Bu bizə uğurun yalnız şansdan, puldan və ya nüfuzlu əlaqələrdən asılı olmadığını öyrədir. Bunun əvəzinə, əzmkarlığın və güclü iş etikanın vacibliyini vurğulayır.  Davamlı olaraq səy göstərərək, maneələri dəf edə və hədəflərimizə çata bilərik.

2: Öz uğurunuzu müəyyənləşdirin. İnsan cəmiyyət normalarına və ya xarici təsdiqlərə güvənməkdənsə, uğuru öz şərtləri ilə müəyyən etməyə təşviq edir. O, bizə öz ehtiraslarımızı, dəyərlərimizi və istəklərimizi müəyyən etməyi və başqalarının fikirlərindən asılı olmayaraq onları ürəkdən həyata keçirməyi öyrədir.

3: İnkişaf zehniyyətini inkişaf etdirin. Böyümə zehniyyəti şəxsi və peşəkar inkişaf üçün vacibdir.  Bu öyrənmək və təkmilləşdirmək qabiliyyətimizə inanmağın vacibliyini vurğulayır.  Bu, bizi çətinlikləri qəbul etməyə, geribildirim axtarmağa və uğursuzluqları inkişaf fürsətləri kimi nəzərdən keçirməyə təşviq edir.

4: Hesablanmış riskləri götürün. Müvəffəqiyyət çox vaxt risk almağı ehtiva edir, lakin onları hesablamaq və yaxşı düşünmək lazımdır. Bu bizə qərar qəbul etməzdən əvvəl potensial mükafatları və nəticələri qiymətləndirməyi öyrədir.  Hesablanmış riskləri götürməklə, fürsətlərdən istifadə edə və özümüzü rahatlıq zonalarımızdan kənara çıxara bilərik.

5: Uğursuzluğu öyrənmə fürsəti kimi qəbul edin. Uğursuzluq uğura aparan istənilən səyahətin qaçılmaz hissəsidir. Bu dərs uğursuzluğu dəyərli öyrənmə təcrübəsi kimi qəbul etməyin vacibliyini vurğulayır. Bu, bizi səhvlərimiz üzərində düşünməyə, lazımi düzəlişlər etməyə və uğursuzluqlar qarşısında səbirli olmağa təşviq edir.

6: Güclü iş etikasını inkişaf etdirin. Uğur əldə etmək üçün çox çalışmaq və fədakarlıq vacibdir. Bu dərs bizə güclü iş etikasını inkişaf etdirməyi, nizam-intizamlı olmağı və ardıcıl olaraq məqsədlərimizə vaxt və səy sərf etməyi xatırladır. Bizə öyrədir ki, uğur çox vaxt zamanla ardıcıl, diqqətli işin nəticəsidir.

7: Güclü bir dəstək sistemi qurun. Uğurun yalnız təsirli əlaqələrə malik olmadığını vurğulasa da, güclü dəstək sisteminin qurulmasının vacibliyini qəbul edir. Bu bizi öz ətrafımıza rəhbərlik, təşviq və konstruktiv rəy təklif edə bilən pozitiv, dəstəkləyici şəxslərlə əhatə etməyə təşviq edir.

8: Davamlı olaraq öyrənin və uyğunlaşın. Müvəffəqiyyət daimi öyrənmə və uyğunlaşma tələb edir. Bu dərs bizi maraqlanmağa, yeni biliklər axtarmağa və dəyişikliklərə açıq olmağa təşviq edir.  Çevik və uyğunlaşa bilməklə, qarşımıza çıxan daim inkişaf edən problemlər və imkanlar üzərində hərəkət edə bilərik.

9: Effektiv ünsiyyət bacarıqlarını inkişaf etdirin Effektiv ünsiyyət həyatın müxtəlif sahələrində uğur qazanmaq üçün çox vacibdir. Bu dərs həm şifahi, həm də yazılı güclü ünsiyyət bacarıqlarının inkişaf etdirilməsinin vacibliyini vurğulayır. Bu, bizə özümüzü aydın ifadə etməyi, diqqətlə dinləməyi və başqaları ilə mənalı əlaqələr qurmağı öyrədir.

10: Dəyərlərinizə sadiq qalın. Nəhayət, bu bizə dəyərlərimizə və dürüstlüyümüzə sadiq qalmağı xatırladır. Bu, bizə öyrədir ki, əsl uğur təkcə xarici mərhələlərə nail olmaq deyil, həm də əsas prinsiplərimizə uyğun yaşamaqdır.  Özümüzə sadiq qalmaqla, biz dolğun və mənalı bir gələcək qura bilərik.