Sabirabad şəhərinin tarixi

Müəlliflər:

1) "Suqovuşan" Ədəbi Məclisinin rəhbəri, Sabirabad rayonunda nəşr olunan "Muğanın səsi" qəzetinin redaktoru Elçin Nəsib

2) İctimai fəal,diaspora üzvü Hafiz Cəfərli

19-cu əsrin 80-ci illərində ilk rus köçkünləri Muğan düzündə görünməyə başladılar. Əvvəlcə əkinçilik üçün dövlətə məxsus torpaq sahələrini icarəyə götürürdülər, köçkünlərin sayı artmağa başlayanda isə bu torpaqların onlara icazə verilməsi üçün hökumətə müraciət edirdilər. Beləliklə, Muğan üzərində tədricən ilk rus kəndləri və qəsəbələri görünməyə başladı. Hökumət köçkünlərə maddi dəstək verməklə yanaşı, onların mənəvi ehtiyaclarını da qarşılayırdı. Pravoslav kilsələrinin tikintisinə ehtiyac yarandı. Muğanda ilk rus kəndlərindən biri Kür və Arazın qovuşduğu yerdə yerləşən Cavad qəzasının Petropavlovka kəndi olmuşdur. Əvvəllər buranı 1747-ci ildə yaranmış Cavad xanlığının mərkəzi olan Cavad şəhəri tuturdu. 1768-ci ildə Quba xanlığından asılı vəziyyətə düşdü. 1778-ci ildə şəhər Quba xanı Fətəli xana qarşı çıxan Gilan xanı Hidayətullah xan tərəfindən tutuldu və talan edildi. Əsir götürülən sakinlərdən bəziləri kənd təsərrüfatı işlərini yerinə yetirmək üçün Rəşt və Ənzəliyə aparıldı. Cavad məhv edildi və bir daha əvvəlki mövqeyinə və əhəmiyyətinə qayıtmadı. 1805-ci ildə Cavad xanlığının ərazisi Rusiya imperiyasına birləşdirildi.

1868-ci ildə şəhəri bərpa etməyə cəhdlər edildi. Həmin il burada qəza hökuməti fəaliyyətə başladı, idarə binalarının tikintisi üçün yer ayrıldı və işlərə başlandı. Cavadı tez bir zamanda dirçəltmək və pravoslavları cəlb etmək üçün Cavad yaxınlığında (Kür-Araz qovşağının sağ sahilində, Qalaqayın ərazisində) pravoslav kilsəsinin tikilməsi qərara alındı ​​və Bakı hərbi qubernatoru, general-leytenant N. N. Kolyubakin 1870-ci il dekabrın 4-də Gürcüstan ekzarxı arxiyepiskop Yevsebiydən məbəd tikmək üçün icazə istədi. Ekzarxın, eləcə də Qafqazdakı qubernatoru, böyük hersoq Mixail Nikolayeviçin razılığını aldıqdan sonra tikinti başlandı. 26 fevral 1871-ci ildə müqəddəs həvarilər Pyotr və Pavelin şərəfinə məbədin təməl daşı qoyuldu. Memar Çijovun hesablamalarına görə, kilsənin tikintisi üçün xəzinədən 11587 rubl ayrıldı. Kilsə layihəsinin müəllifi əyalət mühəndisi A.İ.Bardin idi və tikinti onun nəzarəti altında aparıldı.

Kilsə gəmi formasında rus-Bizans üslubunda zəng qülləsi ilə birlikdə daş bünövrə üzərində 9 kulaç 2 arşın uzunluğunda (təxminən 21 m) və eni dörd kulaç (8,5 m) ilə birlikdə tikilmişdir. Məbədin divarları iki kulaç hündürlüyündə və arşının dörddə üçü (təxminən 5 m) olan bişmiş kərpicdən hörülmüşdür. Kilsənin 4 qapısı və 10 pəncərəsi var idi. Bina dəmir dam örtüyü ilə örtülmüş, səkkizguşəli günbəz taxtadan hazırlanmış, lampa və başlıq da taxta olub, qalayla örtülmüşdür. Zəng qülləsi kilsəyə birbaşa bitişik, hündürlüyü 9 kulaç (təxminən 19 m) idi və dəmir dam örtüyü ilə örtülmüş taxta günbəzlə örtülmüşdür. Xaçlar taxta idi, 1904-cü ildə açıq iş dəmirləri ilə əvəz edilmişdir. 1905-ci ilə qədər zəng qülləsinin 5 zəngi var idi, onlardan ən böyüyü 30 pud və 2 funt (təxminən 490 kq) ağırlığında idi.

1875-ci ildə tikilmiş kilsə uzun müddət təqdis olunmamış qalmışdır. Qəza hökuməti bir çox inzibati səbəblərdən Salyana köçürüldü və Cavadda hələ də pravoslav xristianlar yox idi. Yalnız 1887-ci ildə ilk məskunlaşanlar Cavadda peyda oldular, bir neçə ailə məbədin təqdis olunmasını xahiş etməyə başladı. O vaxta qədər bina artıq müəyyən təmir tələb edirdi və məbəddə hələ də ikonostaz yox idi. Bakı quberniya idarəsi Cavad kilsəsinin ehtiyacları üçün 671 rubl 64 qəpik ayırdı. Bu pulla Moskva rəsmindən nişanlar olan bir qatlı taxta ikonostaz alınmış, cökə qurbangahı quraşdırılmış, üç zəng və kilsənin təqdis edilməsi üçün lazım olan əşyalar alınmışdır. 1888-ci il mayın 9-da məbədi Bakı quberniyasının dekanı, protoyehni Aleksandr Yunitski Müqəddəs Möcüzəyaradan Nikolayın şərəfinə təqdis etdi. Köçürülənlər özləri məbədə yeni ad vermək istəyirdi. Kilsənin kiçik olması səbəbindən yeni təqdis olunan kilsəyə daimi keşiş təyin edilmədi.

Qafqazda mülki hissənin baş komandanı A.M.Dondukov-Korsakovun əmri ilə 1887-ci ildə Cavad qəza şəhəri ləğv edildi. Onun yerində yeni köçkünlər dəstəsinin məskunlaşmasına icazə verildi. 1892-ci ildən mərkəz kimi Cavadın əvəzində Qalaqayın ərazisində yaranan rus kəndi Petropavlovka (qovşağın sağ sahili) adlandırılmağa başladı.

Müqəddəs Möcüzəyaradan Nikolay kilsəsi ziyarətçilərinin sayı artdı və müstəqil kilsə təşkil edilməsi zərurəti yarandı. 1892-ci ildə keşiş İohan Meiparianov kilsənin ilk keşişi oldu. Məzmur oxuyan da təyin olundu. Xəzinədən alınan maaş ildə keşiş üçün 450 rubl, məzmur oxuyan üçün isə 150 ​​rubl idi. Keşiş İohan Meiparianov bir ilə yaxın Petropavlovkada xidmət etmiş və 1893-cü il yanvarın 22-də tif xəstəliyindən vəfat etmiş və kilsə hasarında basdırılmışdır. Həmin il məbəddə qamışdan kiçik üçotaqlı bina tikən kilsəyə keşiş Abraham Abazadze təyin olundu və otaqların birində paroxial məktəb yaradıldı. Onun varisi, 1901-ci ildə Petropavlovkaya təyin edilmiş keşiş Dmitri Kiriçenko Bakı qubernatoruna ruhanilər evi tikilməsi üçün müraciət etdi. Ərizə təmin edildi və 1903-cü ildə çiy kərpicdən üç otaqlı ev (sonralar həmin ev dağıdılaraq yerində rus orta məktəbi tikildi,hal-hazırda futbol stadionu yerləşir) tikildi. Donor dövlət müşaviri N.İ.Kolosovun vəsaiti hesabına kilsə üçün zərli gümüş çərçivədə olan İncil qurbangahı və gümüş qablar alındı. Vaxt keçdikcə bütün lazımi müqəddəslik aksesuarları, qablar və liturgik kitablar əldə edildi. Kilsədə teoloji və tarixi məzmunlu kitablar olan kiçik bir kitabxana var idi. Sovet dövründə məbədin başına gələnlər məlum deyil, hazırda mövcud deyil.

Tarixi mənbələrdə göstərilir ki, Kür və Araz üstündəki qədim Suqovuşan və Qalaqayın kəndləri arasındakı ərazidə ənənəvi həftə bazarının (cümə axşamı) keçirildiyi yerdə salınmış Sabirabad şəhərinin tarixi 1868-ci ildən başlayır. Bu ildə çoxdan düşünülmüş Cavad şəhərini yaratmaq üçün çiy kərpicdən ilk ikimərtəbəli bina və pravoslav kilsəsi tikilir.

Lakin sonradan şəhər salmaq fikrindən əl çəkilir. Muğana 1887-ci ildə ukraynalı kəndlilər köçürüldükdə 26 ailə bu məntəqədə məskunlaşdırılır və kəndə Petropavlovsk adı verilir. 1901-ci ildə burada 87 təsərrüfat olmuşdur. XIX əsrin sonlarında indiki şəhərin ərazisində Petropavlovka kəndi salındı. 1887-ci ildə ukraynalılıar bura köçürülməyə başladı.

Kənd XX əsrin əvvəllərində inkişaf etməyə başladı. 8 avqust 1930-cu ildə Petropavlovka rayon mərkəzi oldu. 2 oktyabr 1931-ci ildə adı dəyişdirilib Sabirabad qoyuldu. 1952-ci ildə qəsəbə, 4 dekabr 1959-cu ildə şəhər statusu aldı.

Sabirabadın keçmişi barədə rayonun sakinləri ilə çox söhbətlərim olub. Onlardan biri də həyatın hər üzünü görmüş, kollektivləşmə, repressiya illərinin, ikinci cahan savaşının, ondan sonrakı illərin canlı şahidi olmuş, ömrünün 58 ilini bir çox məsul vəzifələrdə çalışmış mərhum Bulud Qurbanov idi. Çox iti yaddaşa malik olmuş  Bulud Qurbanovun Sabirabadın keçmişi barədə dəqiq məlumatı vardı. Onunla söhbətimizin tarixi təxminən 25 il bundan əvvələ gedib çıxır. O, keçmiş illəri belə xatırlayırdı:

 “Yaxşı yadımdadır, yaşadığım Qalaqayın kəndində məscidin minarə və gümbəzini sökmüşdülər. Orada “Çadra daloy” tədbirləri keçirilirdi. Hər dəfə qadınlar məscidə gedib çadralarını atırdılar. Kənddə kolxoz yaranması da yadımdadır. O vaxtlar bizim kəndin ərazisində iki kolxoz yaranmışdı. Əliqulu və Güləhməd ilk kolxoz sədrləri olmuşdular. Artellər təşkil olunması da xatirimdədir. Xalq arasında buna “tozlanma” deyirdilər. Artel yaratmaq üçün hərə bir əmlak qoyurdu. Mənim atam da balaca bir dana aparıb artelə üzv yazıldı. Kolxoza üzv yazılmaq istəməyən tək təsərrüfatları məcbur elətdirirdilər. Bunun bir nəticəsi olmadıqda isə kolxozun ümumi yığıncağı qərar çıxarırdı ki, qolçomaqlar kollektivləşməyə maneçilik törədirlər. Nəticədə onların malını, mülkünü müsadirə edirdilər. Hakimiyyət qorxu üzərində qurulduğundan adamların çoxu dövlətin qanunları ilə razılaşırdılar. 

Kəndə ilk traktor gəlməsini də xatırlayıram. Traktorun torpağı yara-yara getməsinə möcüzə kimi baxırdılar. 26 Komissar kolxozunda traktoru idarə etməyə qadınlar da həvəs göstərirdilər. Şəkər, Səkinə, Soltan kolxozun ilk qadın traktorçuları olmuşdular”.

Bulud Qurbanov uşaqlıq illərinin xatirələrini də danışmışdı. Bildirmişdi ki, biz oxuduğumuz illərdə ayrıca məktəb binaları yox idi. Məktəblər evlərdə yerləşirdi. Dərslər qolçomaqlardan müsadirə edilmiş evlərdə keçilirdi. Savadsızlığı ləğv etmək üçün gecə kursları açılmışdı. Adamlara oxumağı, yaznağı öyrədirdilər. O vaxtlar malyariya xəstəliyi yayılmışdı. Xəstəlik törədən ağcaqanadları tuturduq, şüşələrə yığıb təhvil verirdik. Əvəzində məktəbdən pul alırdıq. 

Bulud Qurbanov Sabirabadın keçmişi barədə mənə ətraflı məlumat vermişdi:

“Əvvəllər indiki Sabirabad şəhəri Qalaqayın adı ilə tanınmışdı. Ruslar bura köçürüldükdən sonra Qalaqayın Petropavlovka adlandırılmışdı. Onu da deyim ki, 30-cu illərin əvvəllərində Sabirabad olduqca abad inzibati mərkəz idi. Əhalisinin 60 faizdən çoxunu ruslar təşkil edirdi. İndiki Azərbaycan prospektində (hazırda Heydər Əliyev prospekti) başdan-başa ruslar yaşayırdı. Rusların abad, yaraşıqlı evləri var idi. Yolların kənarlarına çəkilmiş alçaq taxta hasarlar. Küçələrə xüsusi yaraşıq verirdi. Hər tərəf gül-çiçək idi. Küçəyə çıxanda adam gül-çiçəyin ətrindən məst olurdu. Yüksək mədəniyyət var idi. Ruslar küçələrdə qarmon çala-çala gecə yarıyadək xorla mahnılar oxuyurdular. Klubda rəqs edirdilər".

Bulud Qurbanov həmin dövrə aid daha sonra bunları söyləmişdi: “İndiki mərkəzi hamamın yerində rus kilsəsi vardı. Çox yaraşıqlı, əzəmətli bina idi. 

P.s İndiki S.Vurğun adına klubun kənarında rayon prokurorluğu,onun da qarşısında Kirovun heykəli vardı. Heykəldən təxminən 40-50 metr aralıda hamam yerləşirdi. Həmin hamama el arasında "Fatmanın hamamı" da deyilirdi. "Fatmanın hamamı" əvvəl "Zülfəlinin hamamı" idi. Müharibə veteranı idi Zülfəli dayı,bir qolunu itirmişdi. Sonralar hamamın qonşuluğunda yaşayan həmin hamamı Fatma adlı bir dul qadın işlətdi. S.Vurğun adına klubun yanında yay klubu da var idi. Köhnə mədəniyyət evi də klubun sağ tərəfində yerləşirdi. Bir dəfə orada möhkəm yanğın olmuşdur. Klubla üzbəüz 5 mərtəbəli binanın yerində poçt yerləşirdi. Kirovun da heykəli yaxınlıqda idi. Həmin Kirovun heykəli 1989-cu ilin noyabrında uçurulub çalanın qarşı tərəfində basdırılmışdır. Həmin küçələrdə çoxlu akasiya ağacları var idi. Ətri hər yeri bürüyürdü.

"Tuthatut" (repressiya) dövründə heç bilmədik kilsənin keşişini hara apardılar. Kilsəni isə söküb dağıtdılar. İndiki şəhər icra nümayəndəliyinin yaxınlığında keşişin yaraşıqlı evi vardı (keşişin yaşadığı ev 30-cu illərdən rus orta məktəbi olub. İndi o məktəbin yerində futbol stadionu yerləşir). Onun evini məktəb elədilər. Mən həmin məktəbdə təhsil almışam. Kilsədən bir az aralıda altı çayxana, qəlyanaltı, mağaza, üstü mehmanxana olan ikimərtəbəli bina vardı. Adına “Zinger Cabbarın qəstini” deyirdilər. Bazar da o ərazidə yerləşirdi. İndiki Səməd Vurğun adına klubun ərazisi bərbərxanalar olan yerə kimi bazar idi. Həmin əraziyə yaxın yerdə gözəl bir bağ vardı. Bağbanı da Atabala adlı şəxs idi. Bütün günü onu orada görmək olardı. Atabala kişi bağı elə yaraşığa mindirmişdi ki, Sabirabada gələn qonaqlar mütləq bu bağa baş çəkirdilər. Bir sözlə, 30-cu illərdə Sabirabad olduqca abad, yaraşıqlı idi. 

Bəndətma idarəsi yerləşən əraziyə indi “Ablavannı” deyirlər. Onda həmin yer ”İncinarlıq” adlanırdı. Rayon mərkəzinə suyu da oradan verirdilər. Kürlə Arazın qovuşduğu ərazidə isə gəmilərin dayanmaq yeri vardı. Rayona barjlar vasitəsilə müxtəlif mallar gətirilirdi. “Ağa kişinin matoru” deyilən yer var idi. Oradan raykom və raispalkom binalarını və digər lazımi yerləri işıqlandırmaq məqsədilə elektrik enerjisi verilirdi. Sabirabadın ərazisi sıx meşəlik idi. Arazın kənarındakı meşə “Hacağa bəyin toğayı” adlanırdı. Meşədə vəhşi heyvanlar çox olurdu”.

Bulud Qurbanov daha sonra bunları söyləmişdi: “Sabirabad şəhərinin indiki GEM-in (əvvəlki poliklinikanın) ərazisindən köhnə aptek binasına kimi “Kərbəlayi Mejdunun passajı” vardı. Kərbəlayi Mejdunun ailəsi Şamaxıda baş vermiş zəlzələdən sonra Sabirabada köçüb gəlmişdi. Həmin əraziyə yaxın yerdə gözəl bir bağ salınmışdı. Sabirabada gələn qonaqlar mütləq bu bağa baş çəkirdilər. Bir sözlə, 30-cu illərdə Sabirabad olduqca abad və yaraşıqlı idi. Həm də o illərdə Sabirabadda əksər rəhbər vəzifələrdə zəlzələdən sonra buraya köçən Şamaxı sakinləri çalışırdılar. Yeri gəlmişkən, onu da deyim ki, indi “Şamaxılı məscidi” kimi tanınan ibadət evini də XX əsrin əvvəlində Şamaxı sakinləri inşa etmişdilər. 30-cu illərdə məscidin fəaliyyəti dayandırılmış, əvvəl tələbələr üçün yataqxana, sonralar isə taxıl anbarı kimi istifadə olunmuşdur. 1947-ci ildən məscid yenidən ibadətgah yerinə çevrilmişdir. ”. 

Bulud Qurbanov ikinci cahan savaşından sonrakı Sabirabadı belə xatırlayırdı:

-Müharibədən qayıtdıqdan sonra Sabirabadı çox miskin gördüm. İndiki Azərbaycan prospektindən (hazırda Heydər Əliyev prospekti) yağış, qar yağanda palçıqdan rezin çəkmə ilə belə keçmək mümkün olmurdi. Hər yan palçıq, bataqlıq idi. Tək-tük araba, bir-iki maşın var idi. Maşınlardan hansı biri bataqlığa düşsəydi, elə oradaca qalırdı. Onu çıxarmaq üçün gərək yer quruyaydı. Adamlar həddən artıq yoxsullaşmışdılar. Amma bütün bunlara baxmayaraq, insanlar bir-biriləri ilə çox mehriban idilər. 1949-cu ildən sonra Sabirabad yenidən dirçəlməyə başladı. Raykomun birinci katibi Xosrov Ağayevin və raispalkomun sədri, Kürkəndi kəndindən olmuş Əlif Həsənovun vaxtında Sabirabadda nəhəng tikinti işləri görüldü. Kənd təsərrüfatında canlanma oldu. 50-ci illərdə yolların abadlığı işlərinə başlandı. Müharibədən sonrakı illərdə rayon icraiyyə komitəsinin sədri vəzifəsində çalışmış ikinci qrup müharibə əlili İsmayıl Şıxəliyevin də abadlıq işlərində xüsusi əməyi olmuşdur.

Bulud Qurbanov sonrakı illərdə Sabirabadın abadlığı üçün çalışmış insanların da adlarını çəkmişdi:. 

“Uzun illər rəhbər vəzifələrdə işlədiyim illərdə 30-a qədər raykom, 30-dan çox raispalkom yola salmışam. Raykomun birinci katibləri Xosrov Ağayev, Soltan Əzizov rayon üçün çox iş görmüşlər. Onlar bütün sahələrə yaxşı nəzarət edirdilər. Məmməd Məmmədov təsərrüfatı dirçəltdi, Vilayət Seyidov abadlıq işləri gördü... “

Yazının əvvəlində qeyd etdiyim kimi, Bulud Qurbanovla bu söhbətimiz 28 il bundan əvvəl olmuşdu. Müharibə və əmək veteranı Sabirabadın keçmişindən danışarkən bunları da söyləmişdi:

“Sabirabadın keçmişi ilə indikində yerlə göy qədər fərq var. O vaxtlar Sabirabadda həkimləri barmaqla saymaq olardı. Malyariya xəstəliyi ilə Nazarenko familiyalı bir həkim məşğul olurdu. Müəllimlərin də sayı çox az idi. Çoxusu da Salyandan və başqa rayonlardan gəlmə idi. İndi hamısı yerli kadrlardır”.

Qeydlər:

1)Kilsənin yerləşdiyi yer indiki rayon komissarlığının yanı;

2)Yeni Həyat mehmanxanası (Zinger şirkəti) kilsənin yaxınlığı;

3)Həmin kilsə keşişin evi futbol stadionu,şəhər icra nümayəndəliyi tərəf;

4)Sıra ilə tikilən rus evləri indiki Heydər Əliyev prospektində binaların yeri;

5) 1868-ci ildən Kür və Araz üstündəki qədim Suqovuşan və Qalaqayın kəndləri arasındakı ərazidə ənənəvi həftə bazarının (cümə axşamı) keçirildiyi yer qlobus olan yerdən Muğan prospekti istiqamətində;

6)Rus ailələrin toplu tikildiyi evlər əsasən indiki H.Əliyev prospekti və digər mərkəzi küçələr.