Müəllif: Sarah Kuta
__________________
Kolorado ştatının Lonqmont şəhərində yaşayan yazıçı və redaktordur. Tarix, elm, səyahət, qida və içki, davamlılıq, iqtisadiyyat və digər mövzuları əhatə edən məqalələr aiddir.
2018-ci ildə arxeoloqlar Şimali İraqdakı bir mağaradan 75.000 illik dişi neandertal qalıqlarını aşkar etdilər. Daşlar tərəfindən əzilmiş və minlərlə illik çöküntü ilə sıxılmış, onun kəllə sümüyünün qalınlığı bir düymdən də az idi. 200-dən çox hissədən ibarət idi.
Lakin son beş il ərzində tədqiqatçılar zəhmətlə Neandertal qadının kəllə sümüyünü hissə-hissə yenidən birləşdirdilər. İndi isə onlar “Şanidar Z” adlı qadının necə görünə biləcəyinin üçölçülü rekonstruksiyasını ortaya qoydular.
Yenidənqurma "BBC Studios Elm Bölməsi" tərəfindən hazırlanan və indi "Netflix"də yayımlana bilən “Neandertalların sirləri” adlı yeni sənədli filmlə birlikdə yayımlanır.
Neandertallar təxminən 40.000 il əvvəl yoxa çıxdılar. Lakin ölməzdən əvvəl onlardan bəziləri erkən insanlarla cütləşdi. Bu səbəbdən də qeyri-afrikalı əcdadlı müasir insanların 1-4 faiz arasında Neandertal DNT-si var. Kembric Universitetində payaeoantropoloq Emma Pomeroy Şanidar Z-də şərh olaraq Şanidar Z-nin yenidən qurulması onu "növləri bizim növlər arasında necə bir arada baş verdiyini görmək daha asandır" deyə söylədi.
"Neandertalların və insanların kəllə sümükləri çox fərqli görünür" deyir. “Neandertal kəllələrinin böyük qaş çıxıntıları və çənələri yoxdur, orta üzü daha qabarıq görünən burunlarla nəticələnir. Ancaq yenidən yaradılan üz, bu fərqlərin həyatda o qədər də kəskin olmadığını göstərir.
Tədqiqatçılar Şanidar Z-nin qalıqlarını İraqın Kürdüstan bölgəsindəki Şanidar mağarasında aşkar ediblər. Onlar sümükləri, eləcə də onların ətrafındakı çöküntüləri bərkitməyə kömək etmək üçün yapışqan kimi maddədən istifadə ediblər. Sonra kiçik çöküntü və sümük bloklarını folqa ilə bükdülər və diqqətlə çıxardılar. Blokları Kembric Universitetinə daşıdıqdan sonra tədqiqatçılar hər birinin mikro-CT taramasını apardılar. Sonra çöküntüdən sümük parçalarını diqqətlə çıxarmağa başladılar.
Kataloniya İnsan Paleoekologiyası və Sosial Təkamül İnstitutunun arxeoloji konservatoru Lusiya Lopez-Polin kəllə sümüyünü yenidən birləşdirmək vəzifəsini öz üzərinə götürdü. Sərbəst işləyərək, o, doqquz ay ərzində hər bir parçanı təmizləyib sabitləşdirdi, sonra yavaş-yavaş onları “yüksək paylı 3D yapboz tapmacası” kimi birləşdirdiyini Pomeroy açıqlamasında deyir.
Tamamlandıqdan sonra tədqiqatçılar kəllə sümüyünün səthini skan etdilər, sonra replika yaratmaq üçün 3D printerdən istifadə etdilər. Oradan holland paleo rəssamlar Adrie və Alfons Kennis - eyni əkizlər - əzələ, dəri, saç, göz və üz xüsusiyyətləri əlavə etdilər.
Onların yenidən qurulması Şanidar Z-ni o qədər canlı və o qədər insana oxşadır ki, əgər o sağ olsaydı və müasir paltar geyinsəydi, “yəqin ki, iki dəfə baxmazdın” deyə Pomeroy CNN-dən "Katie Hunt"-a şərh edir.
Bu arada tədqiqatçılar Şanidar Z-nin şəxsiyyəti ilə bağlı ipucu tapmaq üçün qalıqları da təhlil ediblər. Cinsiyyətini təyin etmək üçün diş mina zülallarından və sümüklərinin ölçüsündən istifadə etdilər və yaşını müəyyən etmək üçün dişlərini araşdırdılar. Çox güman ki, 40 yaşının ortalarında, bəlkə də daha yaşlı idi. Sümükləri onun bir vaxtlar təxminən 5 fut hündürlüyündə dayandığını göstərir.
Pomeroy CNN-ə "bu, nisbətən uzun ömür sürmüş birisidir" deyir. “O cəmiyyət üçün onlar yəqin ki, bilikləri, həyat təcrübələri baxımından olduqca əhəmiyyətli olardılar.”
Şanidar Z-nin bəzi ön dişləri kökünə qədər aşınmışdı ki, bu da onun onlardan “üçüncü əl kimi, dəri emal etmək üçün” istifadə etdiyini göstərir deyə Pomeroy "NewScientist"-dən Alison Corca deyir.
Şanidar Z, həmçinin neandertal mədəniyyəti və davranışı haqqında daha geniş məlumat təqdim edir. Ölümü zamanı, görünür, o, əvvəlcə axar su ilə yaradılmış, sonra isə əl ilə qazılmış bir dərəyə qoyulmuşdur. Onun bədəni dərənin kənarına söykənmiş, sol əli başının altında qıvrılmışdı. Başının arxasına yastıq kimi qaya da qoyulmuş ola bilər.
O, hamısının eyni vaxtda mağarada basdırıldığı görünən neandertal cəsədlərinin çoxluğunda tapıldı. Onların qalıqları hündür şaquli qayanın arxasında tapılıb, ehtimal ki, onlar basdırılmadan əvvəl tavandan düşüb. Neandterallar müxtəlif dəfnlər üçün mağaraya qayıtdıqda qayadan bir növ əlamətdar kimi istifadə etmiş ola bilərlər.
Qədim tozcuqların digər neandertalların qoyub getdiyi çiçəklərdən, yoxsa arıların yuvasından gəldiyi kimi, dəfn yeri ilə bağlı bir çox suallar cavabsız qalır. "Liverpool Con Mures Universiteti"nin arxeoloqu Kris Hant "BBC News"-a Conatan Amosa deyir ki, fərdlərin bir-birinə yaxın yerləşdirilməsi “onlar “nənəni bura qoyursan” ənənəsini qoruyub saxladıqlarına heç bir şübhə yoxdur".
Saytda tapılan kişi neandertallardan birinin qolu iflic olduğu görünürdü; Tədqiqatçılar həmçinin onun qismən kor olduğuna və eşitmə itkisindən əziyyət çəkdiyinə inanırlar. Bununla belə, o, çox güman ki, 40-50 yaş arasında yaşayıb və bu, kimsənin ona qayğı göstərdiyini göstərir. Daha geniş şəkildə, bu tapıntı "homo neandertalensis"in empatik bir növ olduğunu göstərir.
Bundan əlavə, tədqiqatçılar cəsədlərin yaxınlığında qoz-fındıq, otlar və yabanı toxumlar da daxil olmaqla yanmış qidaların mikroskopik hissələrini tapdılar. Neandertalların yaxınlıqda yemək hazırlaması və bişirməsi faktı onu göstərir ki, "həyat və ölüm arasında o qədər də aydın bir fərq yoxdur" deyə Pomeroy açıqlamasında bunu şərh edib.
Layihədə iştirak etməyən "Southampton Universiteti"nin arxeoloqu Kliv Qeymbl "NBC News"-a Aleksandr Smitə deyir ki, "həm həyatda, həm də ölümdə yerlərdən davamlı istifadə əhəmiyyətli neandertal ticarət nişanıdır, bu, bizim bu əcdadlarla paylaşdığımız başqa bir cəhətdir", "unikal insan xüsusiyyətləri kimi düşündüyümüz bir çox şey biz görünməmişdən çox əvvəl yaranmışdır."
No comments:
Post a Comment