Digər Avropa dillərində olduğu kimi Sasanilər dövrünə aid parsiq dilində və partav dilində sözlərin cinsi uyğunlaşması mövcuddur.
Sasanilər dövrünün parsiq dili indiki fars dilindən çox fərqli bir dildir. Düşünürəm ki, indiki fars dili o dildən deyil, Daridən ayrılmış qoldur. Parsiq dilində danışan və indi İranda kiçik adalar kimi qalan bəzi Tati xalqları var, Partav dilində danışan Dai/Daylamani/Deyləmi xalqı isə indi Gilanda əriyib. Türkiyə-İran-İraq kimi ölkələrdə zaza-gorani xalqlarının, şimalda isə Azərbaycanda lahıclıların formalaşmasında əsas rol oynamışlar.
Xülasə, biz Sasani dilini indiki farscasına çevirməmişik. Ola bilsin ki, biz Samanilərin istifadə etdiyi dili İrana daşımışıq.
Türklər Ağ hunlar dövründən farslarla sıx əlaqədə olmuşlar. Türklərin farslar üzərində hökmranlığı Samanilər dövlətinin dağılması ilə başlamışdır. Qəznəvilər dövründə dövlətin rəsmi yazışma dili olan fars idi. Bildiyiniz kimi, “Şahnamə”ni Qəznə sultanı Mahmud Firdovsiyə yazdırmışdı. Raduki və Firdovsi yeni fars dilinin zirvələri hesab olunur. Fars dili yenidən qurulub işlədilməyə başlanmış ola bilər. Bəzi tədqiqatçılar Cəlaləddin Ruminin türkcə düşünüb farsca yazdığını deyirlər. Diqqət çəkən ayrı nüans 42 min fars divanının yazıldığı müəyyən edilmişdir. Bunlardan ən əhəmiyyətlisi türkcədir. Bunun çox önəmli hissəsi türk əsilli şairlər tərəfindən yazılmışdır.
Fidovsi 940-1020-ci illərdə, Qəznəli Mahmud 971-1030-cu illərdə yaşayıb. Firdovsi özü deyir ki, 36 yaşında ikən Şahnaməni yazmağa başlayıb. Qəznəli Mahmud 5 yaşında Şahnaməni sifariş verdiyini yalnız Nizami Əruzi deyir. Biri sifariş vermiş olsa belə, sifarişçinin Samanoğullarından olma şansı tam olaraq daha çoxdur.
Əvvəlcə fars Şüubiyyəni Dəqiqəyə yazdırdılar. Dəqiqi oğlançılıq üstündə öldürüldükdən sonra Frdovsiyə sifariş verdilər. Dəqiqi 1000 beyt, qalanını isə Firdovsi yazıb. Yazısını bitirdikdən sonra onu Qəznəyə aparır. Mahmud Qəznəli Hindistana yürüş etməyə hazırlaşarkən Firdovsi hazırladığı Şahnamə ilə onun sarayına gedir. O da sarayın baş qoşuqçusu 3 farsa bu əsəri oxuyub o Hindistadan dönərkən düşüncənizi deyərsiniz deyər.
Bu açıq şəkildə səhvdir. İsmayıl Hikmətin “Türk ədəbiyyatı tarixi” əsərindən bu yana yazılıb. Hələ Firdovsini saraydan Sultan Mahmud Hindistandan dönmədən öncə, baş qaşuqçu Sacədi və Ənvər qovmuşdu. Mahmud qayıdandan sonra ona dedilər: “O, rafizi idi”. Onun Sultan Mahmudu tənqid etməsi də Nizami Əruzunun uydurması idi. Fransız tədqiqatçısı Mora bunu dəlillərlə sübut edir.
"Tacik" sözü yalnız X əsrdə endoetnonimə çevrilir (daha doğrusu "başlayır"). Sözün əsli Bəni-Tayy tayfa birliyinin Orta farscadakı adlandırması olan "tazik"+an (taziklər) sözündəndi və sasanilər dövründə sadəcə ərəb, erkən islam dövründə isə eləcə müsəlman mənasında işlənib, həmçinin Orta farscadakı mənası ilə liturgiya erməni dilinə də keçib (yəni ərəb və ya müsəlman mənasında).+Səlcuqludan bəhs edən yunan mətnlərində də var eyni termin müsəlman mənasında (=tazik), Orta farscanın mirası kimi.
Pəhləvilər 1925-ci ildə indiki İranda taxta çıxanda "tacik" sözünü qadağan etdilər və işlənməsi dayandırıldı. Söhbət İrandan gedir,qalan yerlərdə tam əvvəlki kimi qalıb.
Fars dili (hazırki) Sasani İranında danışılan Dari dilinin (Xorasan və Əfqanıstan tərəf) davamıdır. Parsiq dili danışanlar az qala tamam məhv ediliblər, zərdüştilər o dildə danışırdılar: Hindistandan olan (İrandan köçmə) atəşpərəstlər hələ də o dili danışırlar. Bir də İranda adını tati dilləri deyib birləşdirməyə çalışdıqları (heç biri özünü elə adlandırmır və hər birinin öz adı var) Orta İran dialektləri həmin əski Sasani dövrü farscasının qalıqları sayılırlar.
No comments:
Post a Comment