Nuh tufanı qlobaldırmı,yoxsa bölgəyə aiddirmi?

Klassik baxışa görə Nuh tufanı qlobal xarakter daşıyırdı və ateistlərin əksəriyyətinə görə dünya miqyasında tufanın olması qeyri-mümkün idi, çünki Yer kürəsində Yer kürəsini və onun dağlarını örtmək üçün kifayət qədər su yox idi. Yer üzündəki bütün heyvanların bir cütünü toplamaq qeyri-mümkün idi. 

Əslində, təkcə üç böyük dində deyil, bir çox sivilizasiyaların, o cümlədən hindlilərin, çinlilərin, hindlilərin, avstraliyalıların, şumerlərin, akkadların və babillilərin qeydlərində böyük bir daşqının baş verdiyi qeyd olunur. Ancaq bəzilərinin bəhs etdiyi tufan Nuh tufanı olsa, insanlar tərəfindən dərhal yazıya alınmadığından,nəsildən-nəslə hekayələr vasitəsilə çatdırıldığı üçün tövhid dinləri ilə eyni şəkildə təsvir olunmalarını gözləmək mümkün deyil.   Çünki şifahi mədəniyyətin, rəvayətçiliyin müştərək olduğu belə sivilizasiyalarda hər bir əfsanənin özündən nəsə əlavə etməməsi, insanlara xitab etmək üçün öz mif və qəhrəmanlarını, yaxud öz bütpərəst Tanrılarını real hadisəyə daxil etməməsi mümkün deyil.  Bu səbəbdən Nuh tufanı da mifoloji rəvayətlərdə itəcək və bəzi oxşar məqamlar qalsa da, faktlar əsasən dəyişdiriləcək.

Şumerlərdə Gilqameş dastanı və Nuh tufanı

Şumerlərin Gilqameş dastanına görə, selin gələcəyini bilən tanrılar bəşər övladının məhvi üçün səsini ucaltmadılar.  Çünki, tanrıların başı olan “Enlil” tanrısı bəşər övladını sevmir və insanların inamsızlığı, təhqirləri, tanrılara dəyər verməməsi onu hiddətləndirirdi.  İnsanları daşqınla məhv etməyə qərar verən baş tanrı Enlil, "İnsanlara kömək etməyəcəksiniz, onların heç biri daşqından xəbər tutmayacaq" deyərək bütün tanrıları and içdirir. Lakin onların arasında hiyləgər su tanrısı Enki (Ea) bəşər övladını çox sevdiyi üçün birtəhər kömək etmək istəyir. O, dərhal dünyaya gedir.  Ziusudranı tapır.  İnsanların Tanrıya öz dərdlərini və günahlarını danışıb rahatladıqları otağa (kilsələrdəki etiraf otağı kimi) daxil olar.  Ziusudraya qapıda gözləməsini deyir. İçəridə Enki sel hadisəsini yüksək səslə izah edir. Bu yolla o, andını pozmayacaq və insanlara heç nə deməyəcək, ancaq qapıda gözləyən Ziusudra tanrının bu nitqini öz-özünə eşitməklə hər şeyi öyrənəcək.  Enki sel hadisəsini ucadan danışır və insanlara kömək edə bilmədiyinə görə peşman olduğunu deyir.  O izah edir ki, əgər kömək edə bilsəydi, insanlara daşqından sağ çıxmaq üçün nə etməli olduqlarını söyləyərdi. Bu yolla o, Ziusudraya daşqından sağ çıxmaq üçün nə etməli olduğunu söyləyir. Təbii ki, qapıda gözləyən Ziusudra hər şeyi eşidir və dərhal işə başlayır. O, öz gəmisini tanrısının verdiyi göstərişə uyğun qurur və hər canlıdan bir cüt götürür. O və ona iman gətirənlər (ailəsindən, xidmətçilərindən və bir-iki dostundan başqa heç kimin inanmadığı) gəmini doldururlar. Su hər yerə dolar. Bütün şəhərlər su ilə örtülür və insanlar boğularaq ölür.  Dünyanı dövrə vuran gəmidən baş verənləri görən tanrılar ağlayarlar.  Yaratdıqları sivilizasiyanın yoxa çıxmasını seyr etmək onları çox ağrıdır. Onlar “biz nə etdik?” deyə şikayətlənirlər.  Ziusudra və ardıcılları sular çəkilməyə başlayanda görünən ilk torpaq parçasına enirlər. Bu torpaq parçası Tövratda Ararat dağı, Quranda isə Cudi dağı adlanır. Lakin “Cudi” hərfi mənada yüksək yer deməkdir.  Deməli, yəqin ki, dağın məşhur adı deyil. Hələ də yaşayan insanların olduğunu görən tanrı Enlil dərhal onların yanına gedir.  Təbii ki, o zaman başqa tanrılar da onun ardınca gedir.  Əvvəlcə qəzəblənən Enlili digər tanrılar sakitləşdirdi.  Razılaşma edilir. Bundan sonra insanlar öz tanrılarına hörmət göstərəcək və bunun müqabilində tanrıların himayəsini alacaqlar.

Bənzər bir mifoloji daşqın Babil Atarharis dastanında təsvir edilmişdir.

Bütpərəst miflərin təbiəti

Təbii ki, insanların yazdığı bu Şumer və Babil mifologiyalarının təxəyyülün məhsulu olması mümkün deyil.  Çünki qeyd etdiyimiz kimi, insanlar bir əfsanəni sözdən-ağıza ötürərkən, əsrlər boyu əfsanənin forması çox dəyişir. İnsanlar dinləyicilərini təəccübləndirmək üçün maraqlı hekayələr danışırlar. Xüsusilə bütpərəst cəmiyyətlər bu hadisəni həmişə tanıdıqları tanrılara aid edərək izah edirlər. Başqa sözlə desək, bütün cəmiyyətlərdə oxşar selin təsvir olunması belə bir selin həqiqətən də baş verdiyini göstərirsə, hər birinin rəvayətlərindəki fərqliliklər hər bir cəmiyyətin zamanla bu sel haqqında öz miflərini qarışdırdığını göstərir.

Tufanın böyüklüyü

Daşqının miqyası ilə bağlı keçən əsrdə Ninevada aparılan qazıntılar zamanı üzə çıxarılan Assuriya kralı Aşşurbanipalın kitabxanasındakı lövhədə yazılmış aşağıdakı ifadə Nuh tufanının nə qədər böyük və dəhşətli bir hadisə olduğunu göstərir:

“Tufan hər şeyi yuyub aparandan sonra,

Ölkənin dağıdılması başa çatdıqdan sonra,

İnsanlıq sona qədər mövcud olduqdan sonra,

İnsanlıq toxumu qorunub saxlandıqdan sonra,

Qarabaşlı Şumer xalqı özlərini yenidən inkişaf etdirdikdən sonra,”

Yuxarıdakı sənəddəki “İnsanlıq toxumu qorunub saxlandıqdan sonra” ifadələri daşqın hadisəsinin bəşəriyyətə nə qədər dərindən təsir etdiyini açıq şəkildə göstərir.

Antik Yunan tufan mifi

Qədim yunan əfsanələrində demək olar ki, eyni inanc fərqli versiyada belə izah edilir: Zevs pisləşən insan övladını məhv etmək üçün sel göndərdi.  Hesiedos daşqından bəhs etmir.  Apollodora görə daşqın tunc dövründə, Ovidə görə isə dəmir dövründə baş vermişdir. Zevsin bəşər övladını sellə məhv etmək istədiyini öyrənən Prometey oğlu Deukaliona xəbər verir.  Bunun üzərinə Deukalion bir qayıq düzəltdi, bütün lazımi əşyaları özü ilə götürdü və arvadı ilə birlikdə bu qayığa sığındı və bütün Yunanıstan su altında qaldı.  Doqquz gün doqquz gecə sularda üzdükdən sonra qayıq Parnassos dağının zirvəsində dayandı.

Bəs Nuh tufanı kimi bir hekayə başqa bir mədəniyyətdə olmasaydı?

Ən maraqlı faktlardan biri də odur ki, Nuh tufanını inkar etmək istəyən ateistlər tarixdə Nuh tufanı və ya buna bənzər bir hadisəni izah edən yazılı bir qeyd olmasaydı, bu hadisənin baş verməməsinə dəlil olaraq istifadə edərdilər.  Olsaydı, deyərdilər ki, mifoloji olsaydı, filan yerdə yazılardı. Lakin Şumer və Babil qeydləri kimi Nuh tufanını mifoloji şəkildə təsvir edən əfsanələr ortaya çıxdıqdan sonra dinlər bu hadisəni şumerlərdən aldıqları kimi əsassız bəhanələr irəli sürməyə başladılar.  Əslində, 1870-ci illərdə Şumer lövhələri araşdırılaraq Gilqameş dastanı üzə çıxdıqdan sonra Nuh tufanı bütün dünyanın gözündə daha da mənalı oldu və tufanın dəlili kimi görünməyə başladı.

Quranda Nuh tufanı və onun İncil və Tövratdan fərqi

Qərblilər Nuh tufanını e.ə.  3000-ci ilə aid etdikləri üçün (bir keşiş 2348-ci il deyir) və kitablarında daşqının qlobal miqyasda olduğunu təsvir etdikləri üçün tənqidlər həmişə bunları nəzərə alaraq edilir. Sonra Türkiyədə Nuh tufanı məsələsini yazanlara baxdığımızda İncil və Tövratın bu tənqidlərindən o qədər təsirlənmişdilər ki, Quranı da eyni söhbətlərlə tənqid etməyə çalışdılar.  Ancaq Quranı tənqid etmək üçün istifadə etdikləri üsul əvvəldən qüsurlu olduğu üçün vaxt itirirlər. Çünki Quranda Nuhun tufanı hekayəsi İncil və Tövratdan bəzi cəhətlərə görə fərqlənir.

Bunlardan birincisi daşqının regional və ya dünya səviyyəsində olub-olmamasıdır. İnsanlar tərəfindən dəfələrlə yenidən yazılan Tövratda suların bütün Yer kürəsini əhatə etdiyi, bütün dağların görünməz olduğu, bütün heyvanların bir və ya bir neçə cütünün gəmilərə mindirildiyi bildirilir.  Halbuki bu ifadələrin heç biri Quranda yoxdur. Buna görə də selin regional və ya dünya miqyasında olması İslam alimləri arasında mübahisə mövzusu olmuşdur.  Ancaq Tövratdan öyrənilən məlumatları bir kənara qoyub Quranı ilk dəfə təhlil edən birinin gözü ilə baxsaq, vəziyyətin aydın olduğunu görərik. Yəni;  Quran Nuhun öz qövmünə göndərildiyini izah edir.  Əslində, qədim dünyada bir-birindən çox qopmuş insanlar var idi və peyğəmbərlər yalnız məhdud bir topluma mesajı çatdırmaq missiyasını yerinə yetirə bilirdilər.

Hud surəsi 25-ci ayə: “Həqiqətən də;  “Biz Nuhu öz qövmünə göndərdik”. 

Əl-Əraf surəsi 64-cü ayə: “Onlar onu yalan saydılar.  Biz onu və onunla birlikdə gəmidə olanları xilas etdik və ayələrimizi yalan hesab edənləri suda batırdıq. Çünki onlar kor bir tayfa idilər”. 

Ayədən belə başa düşülür ki, Nuhu görüb inkar edən bir qövm, yəni bir və ya bir neçə şəhər tufana məruz qalmışdır.  Məlum olur ki, Nuhun 64-cü ayədə rastlaşdığı qövm ayələrimizi inkar edənlər adlandırıldıqları üçün boğuldular.  Əgər bütün bəşəriyyət dar bir ərazidə yaşasaydı, yalnız o zaman qlobal daşqın üçün məntiq ola bilərdi.

Sonra bu ayəyə baxaq:

Əl-Qəsəs surəsi 59-cu ayə: "Sənin Rəbbin məmləkətlərin mərkəzinə ayələrimizi onlara oxuyan bir elçi göndərməyincə onları məhv etməz. Əslində biz ancaq xalqı zalım olan ölkələri məhv etmişik”. 

Qiymətləndirmə

Deməli, Qurana görə düşündüyümüzdə bu iki variantdan biri ortaya çıxır; ya daşqın bütün dünyada deyildi, ya da Nuhun zamanında insanlar bir yerdə yaşayırdılar və yer üzünə yayılmamışdılar. Lakin ikinci variant insan təbiətinə ziddir.  Təbiətcə insanlar yeni yerlərə maraq göstərir və yaşadıqları dünyanı kəşf etməyi sevirlər. Bu səbəbdən tarix boyu bəşəriyyət davamlı olaraq bütün dünyaya yayılıb. İkincisi, insanlar bəzən düşmənçilik kimi səbəblərə görə bir-birindən uzaqlaşmaq istəyirlər. Tarixi qeydlər və arxeoloji qeydlər artıq insanların davamlı bir yayılma halında olduğunu göstərir. Məsələn, aborigenlər eramızdan əvvəl 40.000-ci ildə okeanı keçərək Avstraliyaya gəliblər.  Eramızdan əvvəl 10.000-ci ildə insanlar Sibir vasitəsilə Amerika qitəsinə keçərək Cənubi Amerikanın ucuna qədər yayıldılar.  Deməli, yuxarıdakı ayəyə əsasən, Nuhdan və onun dəvətindən xəbərsiz olan bu insanların tufanda boğulması mümkün deyil.

Nuh tufanının regional olması ilə bağlı mümkün məsələlər

Burada bəzilərinin ağlına gələn iki misra ilə qarşılaşırıq:

Bunlar Adəmin övladlarından, Nuhun nəslindən, Nuhla birlikdə (gəmidə) mindirdiklərimizdən, İbrahimin və İsrailin (Yəqubun) nəslindən doğru yola yönəltdiyimiz və seçdiyimiz kəslərdən Allahın nemət verdiyi peyğəmbərlərdir. 

Bu ayədə Nuh peyğəmbərin nəslinin və Adəmdən sonra onunla birlikdə olanların göstərilməsi ikinci başlanğıcdan bəşəriyyətin doğulması kimi qəbul edilməməlidir.  Çünki belə düşünülürsə, başa düşmək lazımdır ki, bəşəriyyət üçüncü dəfə İbrahim peyğəmbər və İsrail peyğəmbəri ilə sıfırlanmışdır.  Ancaq belə bir vəziyyət yoxdur.  Ayədə bu peyğəmbərlərin nəslindən olan pak şəxsiyyətlərdən bəhs edilir.

Nuh dedi: “Ey Rəbbim!  “O kafirlərdən heç birini yer üzündə qoyma!” 

Nuh surəsi 26-cı ayə

Bu ayədə “arz” “yer” mənasındadır. Göylərdən yerə gələn fəlakət üçün “yer” sözünün işlədilməsi normaldır. Bu yer sözünün bütün Yerə aid olduğuna dair heç bir dəlil yoxdur. Yəni, dilimizdə olduğu kimi başqa dillərdə də yerli bölgələr üçün “yer” sözü işlədilir. Yoxsa Nuh bütün yer üzünü gəzib təbliğ etmədi, “yerdə” deyərkən bütün yer üzünü nəzərdə tutmadı.  Qurani-Kərim artıq başqa bir ayədə yerli bölgə üçün “arz-yer” sözünü işlətmişdir;

“Sizi yerdən (arz) qovmaq üçün sizi sıxışdırırlar” “əl-İsra”, 17/76

Bu ayə peyğəmbərimizin Məkkədən çıxarılmasına cəhdlər edildiyini xəbər verir. ''Arz'' sözü bir bölgəni təsvir edərkən də istifadə olunur.

İncildəki Nuhun tufanı hekayəsində də oxşar məntiq var.

Nuh tufanı ilə bağlı təsirli tapıntılara malik olan Kerol Hill öz məqaləsində İncildə bəhs edilən Nuh tufanın lokal olduğunu yazır.  Onun fikrincə, İncildəki “yerin üzü” (Yaradılış 23) ifadəsi bütün yer kürəsini əhatə etmir. Yaradılış 8-də istifadə olunan "yer" sözü orijinal ibrani dilindən tam tərcümə olunmur. O, əlavə edir ki, ibranicə “eretz” sözünü “yer” kimi tərcümə ediblər, amma əslində “torpaq” kimi tərcümə edilməli idi.  Buna dəlil olaraq Zəkəriyyə-6-dakı “bütün yer üzü” ifadəsi Fələstinə aiddir.

Məlum olduğu kimi, Quranda gəminin tufandan sonra “Cudi”də məskunlaşdığı bildirilir. “Cudi” sözü ərəb dilində “uca yer, təpə” mənasını versə də, bəzən xüsusi dağ adı hesab olunur.  Əldə etdiyim tapıntılara görə, Qurani-Kərimdə bəzi peyğəmbərlər istisna olmaqla, şəxsi adlardan istifadə edilmir.  Bu onu universal edən xüsusiyyətlərdən biridir.  Zülqərneynlə bağlı yazıda da Zülqərneyn adı da şəxs adı deyil, sifətdir. Qoşa buynuzlu və ya ikiqat zamanlı deməkdir.

Nuh tufanı zamanı yer üzündəki bütün heyvanlar gəmiyə mindimi?

Quranda yer üzündəki bütün heyvanların gəmiyə götürüldüyünə dair heç bir məlumat yoxdur. Bu iddia daha çox dəyişdirilmiş Tövratdan qaynaqlanır.  Daşqın yerli ərazidə baş verdiyi üçün, təbii ki, Nuhun ehtiyac duyacağı bir neçə növ təsərrüfat heyvanı gəmiyə gətirilməli idi. Çünki qurtuluşdan sonra əkinçilik yolu ilə sürətli ərzaq təminatı mümkün olmayacaq və yalnız heyvanlar öz südü və yumurtaları ilə ən sürətli qidanı təmin edəcəklər. Ona görə də onlardan yanlarında heyvanların olması istənilib.  Onları cüt-cüt götürmək onların çoxalması üçün idi.

Əgər tufan regional idisə, gəminin inşasına nə ehtiyac var idi?

Bunun qlobal və ya regional olması ilə bağlı çox dəqiq sərhədlər vermək düzgün olmasa da, mövcud məlumatlar regional Nuh tufanını proqnozlaşdırır.  Ancaq biz kiçik bir bölgədə baş verən sadə daşqınlardan söz açmırıq, hətta regional olsa belə, qaçmaq mümkün olmayan, şəhərləri udan və nümunələr göstərəcəyimiz kimi, onları çöküntü ilə örtən sellərdən danışırıq.

Bəs Nuh tufanı harada baş verdi? Geoloji sübut varmı?

Əvvəla qeyd edək ki, Yer kürəsində iki yüzə yaxın sivilizasiya öz bölgələrini viran qoyan daşqın barədə məlumat verib.  Araşdırmalar göstərir ki, tufan demək olar ki, bütün cəmiyyətlərin əfsanələrində baş verir. 13 daşqın hadisəsi Asiyada, 4-ü Avropada, 37-si Amerikada, 9-u Avstraliya və Okeaniya adalarında müəyyən edilib.  Bunlardan ən təəccüblü olanı Hopi hindlilərinə məxsus idi.  Şimali Amerikanın cənub-qərbində dənizdən uzaqlarda yaşayan Hopi xalqının dastanlarında dalğalanan suların bütün ölkəsini bürüdüyü, dağların zirvəsinə qalxdığı, yer üzündəki canlıları məhv etdiyi bildirilirdi.

Hətta daşqının müddəti Amerikanın keçmiş sahiblərindən biri olan Azteklərin dastanlarında verilmişdir.  Bütün bunlar onu göstərir ki, o, demək olar ki, bəşər tarixinin başlanğıcında baş vermişdir.  Qinqlonq Vu, "Science" jurnalında nəşr olunan 2 araşdırmada, e.ə. 1920-ci ildə Çində ölkəyə təsir edən daşqın olduğunu izah etmişdir. Çindəki daşqın da göstərir ki, belə yerli daşqınlar tarix boyu baş verib.  Ona görə də bu daşqın yer kürəsinin istənilən yerində baş verə bilərdi.

Bu məsələni ilk dəfə düşünəndə ağlımıza bu coğrafiya gəldi, çünki ən qədim sivilizasiyalar Yaxın Şərqdə yaranıb. Sonra fikirləşdik ki, belə böyük selin suları hələ çəkilməyib.  Ağlımıza Aralıq dənizi gəldi, selin yeri bütün Aralıq dənizi bölgəsi ola bilərmi? Yəni quru kütlələrinin dağılması ilə Cəbəllütariq boğazından gələn Aralıq dənizinin suyunun selə səbəb ola bilmə ehtimalı var idimi? Bu məsələni bir az araşdıranda öyrəndik ki, okean sularının daşqın kimi Aralıq dənizinə axdığı doğrudur, lakin mövcud məlumatlar bu hadisənin 5 milyon il əvvəl baş verdiyini göstərir.

Amma öyrəndik ki, bu vəziyyət Aralıq dənizi üçün mümkün olmasa da, Qara dəniz üçün mümkün görünür.

Qara dəniz tufanı

İki amerikalı tədqiqatçı Uilyam Rayan və Uolter Pitman hesab edirlər ki, Nuh tufanı eramızdan əvvəl baş verib.  1999-cu ildə bir kitab nəşr etdilər ki, o, eramızdan əvvəl 5600-cü ildə Qara dənizdə baş verib.  İddialarını Qara dənizdə apardıqları sualtı tədqiqatlara əsaslandırıblar.  Bu tədqiqatçılar Qara dənizdə nəhəng daşqının geoloji sübutunu tapdılar. Onlar dənizin dibindən müxtəlif dərinliklərdən çoxlu nümunələr götürüb, araşdırıblar. Bu təbəqələrdəki fosilləşmiş dəniz canlıları təhlil edildikdə, bu canlıların ani sel nəticəsində palçığa basdırıldığı ortaya çıxdı.  Fosillərin karbon yaşı e.ə 5600-cü ili təsdiqlədi.

Qara dəniz  eramızdan əvvəl 5600-cü ilə qədər şirin sulu göl idi. Sərhədləri o qədər də böyük deyildi və münbit ətrafı ətrafında çoxlu yaşayış məntəqələri salınmışdı.  İnsanlar əkinçilik və balıqçılıqda inkişaf etmişdilər. Son buz dövrünün sonunda e.ə.  25.000-10.000 illlərində buzlaqların əriməsi nəticəsində dəniz səviyyəsi durmadan yüksəldi. Aralıq dənizində yüksəlməyə başlayanda bunu Egey dənizinin yüksəlməsi izlədi və sular İstanbul boğazına çatdı.  Dəniz səviyyəsi qalxdıqca Aralıq dənizinin suyu tıxanmış İstanbul boğazına sızmağa başladı, sonra onu aşındırdı və sonra birdən bu nəhəng maneənin dağılmasına səbəb oldu.

Dəniz suyu təxminən 200 Niaqara şəlaləsinin gücü ilə Qara dənizə axmağa başladı.  Yüzlərlə kilometr uzaqdan belə eşidilən gurultu ilə axan su sahil xəttinin hər gün 1,5 kilometr geri çəkilməsinə, yəni hər gün bir kilometr yarım yaşayış məntəqəsinin su altında qalmasına səbəb olurdu. Təbii ki, gündə yarım kilometr, gözünüzə az gəlməsin. Bu gün yağışdan sonra baş verən daşqınlarda belə nə qədər insanın həyatını itirə biləcəyini düşünsəniz, bu selin dağıdıcı təsirini başa düşə bilərsiniz.  Bu böyük seldə bir çox yaşayış məntəqələri birdən-birə güclü sel nəticəsində dağıldı. Dr.Bob Ballard Sinopdan 30 km içəriyə və 150 m suyun dərinlik məsafəsində ilk dəfə "National Geographic" vasitəsilə suyun altında qədim bir sivilizasiyanın izlərini tapdıqları və bu sivilizasiyanın nəhəng tapmaca parçaları kimi dənizin altında yatdığı açıqlandı.  

"Bu, nəhəng torpaq bəndin çatlamağa başladığı və nəticədə qırıldığı kimidir" dedi Rayan. “Torpaq bənddən su sızması günlər və hətta aylar çəkə bilər;  Lakin bənd gücünü itirəndə bir neçə saat ərzində tamamilə yox olur”.

Daşqından sonra dəhşətə gələn mühacirlərin bir qismi qərbə Avropaya getdi;  Digərləri cənubdan Mesopotamiyaya, Babilistana və indiki İraqa köçdü. Bu köçdən sonra Qara dəniz hövzəsində bilinən əkinçilik texnikaları Mesopotamiya, Misir və Avropaya daşınmış, sivilizasiyanın inkişafı sürətlənmişdir.  Bu məlumatın gətirdiyi sərvət Mesopotamiyada Şumer dövlətinin qurulmasını təmin etdi və sel hadisəsi min illər boyu şifahi mədəniyyətdə sözdən-ağıza keçdi. Lakin getdikcə bütpərəstliyə doğru gedən bu cəmiyyətin dastanları da öz payını götürərək çoxtanrılı bir rəvayətə çevrildi.

Qara dənizdə daşqın olduğu müəyyən edildikdən sonra ateizmə zərbə vurduğunu anlayan bəzi akademiklər tez bir zamanda müxalif fikirlər formalaşdıraraq cavablar yazdılar. Lakin onların cavabları heç vaxt inandırıcı olmadı, çünki qərəzdən azad deyildilər.  Məsələn, insan və heyvan qalıqlarının niyə tapılmaması kimi suallarla bu vəziyyəti təkzib etməyə çalışırlar.  Amma belə bir vəziyyətin mümkünsüzlüyünün də fərqindədirlər.  Çünki sunamiyə bənzər belə nəhəng seldə cəsədlərin neçə kilometr sürükləndiyi və Qara dənizdə hara səpələndiyi heç vaxt məlum deyil. Onları axtarmaq ot tayasında iynə axtarmaqdan çətindir. Təbii ki, əvvəlcə bunu bilməliyik.  Suyun və mikroorqanizmlərin yaşadığı dəniz diblərində yalnız qabıqlı canlıların qalıqları fosilləşə bilər.  İnsanların və heyvanların fosil olması qeyri-mümkündür.  Buna görə də Pompeydəki kimi insan qalıqlarına rast gəlmək mümkün deyil.

Mesopotamiyada növbəti mümkün daşqın baş verib.

Mesopotamya tufanı

Daşqın yerli bir hadisə olsaydı, sunami ilə baş verə bilər. Mesopotamiya Bəsrə körfəzi və Aralıq dənizinə yaxın olduğu üçün buradan suların birdən-birə daşması belə bir hadisəyə səbəb ola bilər.

Bu gün arxeoloji və tarixi qeydlər yer üzündəki ən qədim və ən dərin sivilizasiyaların Mesopotamiyada başladığını təsdiqləyir. İngilis arxeoloqu Sir Leonard Vuley 1922-1929-cu illər arasında Mesopotamiyanın qədim şəhərlərindən biri olan Urda uzun qazıntılar aparıb. İş zamanı çox yüksək arxeoloji dəyəri olan gəmilər, qaçaqmalçılıq, dəbilqələr, silahlar və s.  Daşqından əvvəlki kralların siyahısını ehtiva edən gil lövhələr də tapıldı. Lakin onlar 12 metr dərinliyə getdikdə izlər tamamilə yox olub. Heç bir tarixi tapıntı tapılmadı.

Bu əsnada torpağın quruluşu tədqiq edilərkən qəribə bir şeylə qarşılaşıb. Yer tamamilə palçıqla örtülmüşdü, bəs bu qədər dərinlikdə təmiz palçığın nə işi vardı? Üstəlik, qazıntı çuxurunun dibi dənizdən uzaqda və çay səviyyəsindən bir neçə metr hündürlükdə idi. Heç bir arxeoloq qaneedici cavab tapa bilməyib. Vuley qazıntıya davam etdi və daha da aşağı düşdü. Daha sonra dərinliyi 3 metrdən çox olan palçıq qatı qəfildən dayandı. Artıq normal torpaq qatlarına çatdığı düşünülə bilərdi, lakin yox, qumdaşı, qazan və tava kimi əşyalar yenidən tapıldı.  Bu o demək idi ki, bu qədim sivilizasiya 3 metrlik palçıq təbəqəsi ilə örtülmüşdür və onun üstündə Ur sivilizasiyası çiçəklənmişdir.

Birinci çuxurdan 300 metr aralıda açılan ikinci çuxurda da eyni nəticə əldə edilib. Bu dəfə Vuley yüksək bir təpə qazdırdı. Nəticə dəyişmədi, beləliklə, palçıq yığılmasının ancaq çox güclü sel, yəni tufan ola biləcəyi barədə hesabat hazırlandı və bütün dünyada həyəcanlı əks-sədalar xəbərdar edildi.  Mesopotamiya xaricində daşqınla bağlı ətraflı araşdırma aparılmadığı üçün selin nə qədər uzandığını dəqiq bilmirik.  Təxmini ərazi Bəsrə körfəzinin şimal-qərbində 400 mil (643 km) uzunluğunda və 100 mil (160 km) enindədir. Hadisənin tarixi eramızdan əvvəl 4 min əsrlərdir.

Fred Varşofskiy bu vəziyyəti belə izah edir: “Palçıq yaxşıca təmizləndikdə onun altında basdırılmış bir sivilizasiya ortaya çıxdı.  Bu, bölgədə böyük selin baş verdiyini göstərdi.  Mikroskopik analiz də göstərdi ki, qədim Şumer sivilizasiyasını məhv edəcək qədər böyük bir daşqın nəticəsində burada qalın təmiz gil təbəqəsi çökmüşdür.  Gilqameş dastanı və Nuh hekayəsi ümumi bir mənbədə, Mesopotamiya səhrasında qazılmış quyuda birləşirdi. (Fred Warshofsky, "Ur of Chaldees," Readers Digest, dekabr 1977)

Cənubi Mesopotamiyada, bu gün Tel Əl-Fara adlanan Şuruppak şəhərində də daşqının açıq izləri var. Bu şəhərdə arxeoloji tədqiqatlar 1920-1930-cu illər arasında Pensilvaniya Universitetindən Erich Schmidt tərəfindən aparılmışdır.  Şmidtin işini təsvir edən Mallovan deyir: “Şmidt 4-5 metr dərinlikdə gil və qum qarışığından ibarət sarı torpaq qatına çatdı (bu təbəqə sel nəticəsində əmələ gəlib).  Kurqan bölməsinə görə, bu təbəqə düzənlik səviyyəsinə yaxın səviyyədə yerləşirdi və kurqanda hər yerdə müşahidə oluna bilirdi...” Şmidt Cəmdət Nəsr dövrünü Keçmiş krallıq dövründən ayıran gil və qum qarışığı təbəqəsini belə təyin etmişdir. "Tamamilə çay mənşəli bir qum" və onu Nuh tufanı ilə əlaqələndirdi.  (Max Mallowan, Early Dynastic Period in Mesapotamia, Cambridge Ancient History 1-2, Cambridge, 1971, s. 238)

Daşqından təsirləndiyinə dair sübutların mövcud olduğu son yaşayış məntəqəsi Şuruppakın cənubunda yerləşən və bu gün Tel Əl-Varka adlanan Uruk şəhəridir. Bu şəhərdə də digərləri kimi sel təbəqəsinə rast gəlinib. Bu daşqın təbəqəsi eramızdan əvvəl 3000-2900-cü illərə aiddir.  (Science and Utopia, iyul 1996, səh. 176)

Kometa nəzəriyyəsi

Dənizdən gələn böyük sunami yaratmaq üçün zəlzələ kifayət etdiyi kimi, kometa da eyni effekti verə bilər. Bəzi tədqiqatçılara görə;

Qəmər surəsi 11-ci ayə: “Bununla biz səmanın qapılarını gur axan suya açdıq”.

Bu ayə göydən gələn kometin içindəki buzun atmosferdə əriyib Nuh qövmünün üzərinə yağdığına işarə edə bilər. Çünki göylərin qapılarının açılması oradan gələn bir şeyə işarədir. Ola bilsin ki, kometin özü dənizə düşərək sunamiyə səbəb ola bilər.  

Qlobal daşqın nəzəriyyəsi

Daşqının regional olduğuna dair sübutlar olsa da, qlobal xarakter daşıması da mümkündür.

Daşqının qlobal olduğunu düşünməyə mane olan səbəblərdən biri də yer üzündə bütün Yer kürəsini əhatə edəcək qədər suyun olmamasıdır.  Ateistlər tez-tez bu məsələni gündəmə gətirir və həll olunmayan problem kimi təqdim etməyə çalışırlar.  Həqiqətən də yer üzündə görünən o qədər də çox su yoxdur. Lakin 2016-cı ildə Şimal-Qərb Universitetindən Steve Yakobsen və komandası yerin 1000 km altında nəhəng okeanların olduğunu müəyyən etmiş və bu suyun səthə çıxacağı təqdirdə hamının boğulacağı bildirilmişdir.

Çünki yeraltı okeanlardakı suyun yer üzündəkindən daha çox olduğu aşkar edilib. Nuhun tufanı bəhs edilən ayədə yerdən suyun fışqırdığı yazılır və sonda Allahın “Ey torpaq, suyunu ud!” (Hud surəsi 44-cü ayə) ​​əmri verdiyi bildirilir. Bu o deməkdir ki, ayə 1450 il əvvəl bütün Yer kürəsini əhatə edəcək yeraltı suların mövcudluğundan xəbər verir.  Ancaq Yerin səthini örtmək üçün yerin altında suyun olması onun hamısının səthə çıxması demək deyil. Əgər sel regional xarakter daşıyırsa, bir bölgədə dəniz yaratmaq kifayətdir. Belə ki, Quranda yer üzünü dənizə çevirəcək yeraltı dənizlərdən bəhs edilir. Quranın verdiyi xəbərlərin hamısının doğru olması Peyğəmbərin yüz min insandan daha ağıllı olması və ya etdiyi hər şeylə izah edilə bilməz. Ancaq hər şeyin Yaradandan gələn bir kitab olması ilə izah oluna bilər.

Diqqət çəkən başqa bir məqam isə ayədə “Təndirdən su fışqırmağa başlayanda tufan başladı”, yeraltı maqmanın isə yerin təndiri (təndir=təndir) olması izah edilir. Və bu vəziyyəti qeyri-adi bir bənzətmə ilə bildirdi. Bu ayə maqma təbəqəsinin bu yeraltı su okeanına çatması nəticəsində suyun səthə çıxmağa məcbur etdiyini bildirir. Yenə Hz.  Məhəmmədin bir sözündə “Dənizin altında od var, odun altında dəniz var”  (Əbu Davud, Cihad 90) demişdir ki,yerin altında hələ bilmədiyimiz böyük bir dənizin varlığından xəbər verdiyini söyləyib. Bu hadisədən öyrənməli olduğumuz dərs budur: Qurani-Kərim bir şey olub deyirsə, baş verib.  Əgər elm hələ bunu izah edə bilmirsə, bunun səbəbi hələ kifayət qədər bilik səviyyəsinə çatmamasıdır.

Yenə Qraham Hankok "Yeraltı dünya, sivilizasiyanın sirli mənşəyi" kitabında 1970-ci illərdən bəri aparılan araşdırmaların üç qlobal super daşqının olduğunu göstərdiyini bildirir: e.ə 15.000-14.000 il əvvəl;  12.000-11.000 il əvvəl;  və 8000-7000 il əvvəl. O, bunu sonuncu buz dövrünün buz təbəqələrinin əriməsi ilə əlaqələndirib. O bildirir ki, ikincisi itirilmiş Mu qitəsi və Atlantida sivilizasiyası ilə bağlıdır. Bu tarixlər arasında baş verdiyi müəyyən edilən dənizlərdə böyük zəlzələ nəticəsində yaranan sunamidən də bəhs edir.  Mayami Universitetindən geokimyaçı Cerri Stipə görə, dünyanın ən dağıdıcı daşqınları təxminən 11,600 il əvvəl baş verib. Lakin bütün bu tapıntılar Nuhun o dövrün selinə aid olub-olmadığı məlum deyil.

Nuhun qövmünün Atlantis sivilizasiyası olması ehtimalı

Başqa bir məsələ;  biz həmişə Nuh qövmünü ibtidai icmalar hesab edirik. Bəs onlar inkişaf etmiş icmalardırsa? Bir addım irəli getsək, Aristotelin bildirdiyi kimi Atlantidanın itirilmiş sivilizasiyası olsa nə olar?  Atlantis sivilizasiyasının Yer kürəsinin qalan hissəsindən çox daha qədim bir yaşayış məskəni olduğu və Atlantidanı udmuş ​​seldən sonra qalanların Yaxın Şərq və Misirdə məskunlaşaraq sivilizasiyanı sıfırdan qurduğu düşünülür. Əgər belədirsə, Nuh tufanı Atlantidanı udmuş ​​daşqın idi və bəlkə də Yer kürəsinin böyük hissəsinə təsir etmişdi. Bütün bu imkanları nəzərə almadan qəti mühakimə yürüdə bilmərik.

Nuh tufanının qlobal olduğunu söyləyən fikirlər

Quranda daşqının qlobal olması birbaşa qeyd olunmur, lakin qlobal daşqının mümkün olduğunu iddia edən xarici tədqiqatçıların dəlillərini əlavə etmək lazımdır. Yəni; Nuh tufanı ilə bağlı elmi araşdırmaları və nəşrləri ilə tanınan doktor Endryu Snelliqin sözlərinə görə, daşqın bütün dünyada olub.  O, bunun sübutunu aşağıdakı kimi təqdim edir: Xülasə ilə əldə etmək olar: https://www.godisreal.today/evidence-of-the-flood/

1) Himalay dağlarının təpələrində yalnız okeanlarda yaşaya bilən canlıların fosillərinin tapıldığını deyir. Onların oraya necə gəldiyini izah edə biləcək heç bir nəzəriyyə yoxdur.

2) Təkcə bitki qalıqları deyil, yarasaların, arıların, başqa bir balığı udan balığın, bala verən heyvanların fosilləri də tapılıb. Ancaq bu canlılar yavaş-yavaş fosilləşmirlər, birdən-birə palçığa basdırıldıqlarının sübutudur.

3) Amerikadakı Böyük Kanyonda bir əhəngdaşı təbəqəsinin tamamilə fosillərlə dolduğunu və bunun ancaq böyük bir sel ilə birdən-birə baş verə biləcəyini bildirir. Üstəlik, bu təbəqənin Pensilvaniya, İngiltərə və Himalay dağlarında eyni mövqedə olduğu göstərilmişdir.

4) O deyir ki, Amerikada çöküntü təbəqəsi çox uzun xətlər boyu davam edir.

5) Bu təbəqənin digərlərindən bıçaq kimi ayrıldığını göstərir. O deyir ki, bu, ancaq qəfil yağıntı ilə mümkün olacaq.

Dr.Con Baumqardner də bu fikirdədir ki, Böyük Kanyonda digərlərindən aydın şəkildə daha böyük olan təbəqə daşqından sonra yaranan çöküntü ilə izah edilə bilər. Bu təbəqənin digərlərindən bıçaq kimi ayrılması onun qısa müddətdə olduğunu göstərir.

Nəticədə, daşqının qlobal və ya regional olub-olmadığını və ya hansı dövrdə baş verdiyini bilmirik, amma görünən odur ki, ağlabatan bir şey yoxdur və hər bir ehtimal mümkündür.

Hz.İbrahimin oda atılması xəbəri yalandırmı?

Yəhudi mənbələrində Hz.İbrahimin oda atılması hadisəsi Tövratın təfsiri sayılan Midraşda qeyd edilir. Tövratda Yaradılış 11:28 ayəsində Hz.İbrahimin qardaşı Haranın Ur şəhərində vəfat etdiyi və bu hadisədən sonra İbrahim əhlinin Ur şəhərini tərk etdiyi yazılır. Midraşda bu ölümün təfərrüatları izah edilir və İbrahimin Nəmrud tərəfindən atəşə atıldığı və yanmadığı deyilir, çünki qardaşı Haran da ona inanır, o da oda atılır, lakin Haran yandırılır. Daha sonra Haranın oğlu Lut İbrahimə qoşuldu və onlar birlikdə Ur şəhərindən köçdülər.

Burada iddia edilir ki, Ur sözünün həm də od mənası olduğu üçün Midraşı yazan yəhudi alimləri Ur sözünü səhv şərh edərək, İbrahimin qardaşı Haranın Ur şəhərində öldüyünü deyil, odda yandırıldığını zənn edərək, ssenari yazıblar. Bu hadisə Midraşın Yaradılış Rabbah fəslində xatırlanır.  Yaradılış Rabbah eramızdan əvvəldir.  Eramızdan əvvəl 300-500-cü illər arasında yazılmışdır.

Psevdo-Filo kitabı Hz.  İbrahimin atəşə atılmasından əvvəl yazılmışdır

Bu anti-İslam iddiaları həqiqətə uyğun deyil və bəzi məlum faktlar ört-basdır edilir.  Məsələn, İbrahimin oda atılması hadisəsi bu tarixlərdən çox daha qədim qeydlərdə qeyd olunur.  Məsələn, M.S.  Təxminən eramızdan əvvəl I əsrdə yazılmış Xristian mənbə kitabında Pseudo-Filo (Bibliya Qədimləri Kitabı) belə yazılmışdır (6: 16-17)

“Onu (Abram) götürüb soba düzəldib odda yandırdılar.  Kərpicləri qızdırmaq üçün sobaya atdılar.  Onda HEÇ KİM (padşahın adı) qorxdu, Abramı götürüb kərpiclərlə birlikdə odlu sobaya atdı. Lakin Allah böyük bir zəlzələ yaratdı və yanan sobadan alov və alov qığılcımları çıxdı və ocağın qarşısında duran hər kəsi yandırdı.  Həmin gün ölənlərin hamısı 83.500 nəfər idi. Lakin alov alovlananda Abram zərrə qədər də xəsarət almadı”.

Bu rəvayət Hz.İbrahimin odda yanmasının çox daha qədimlərə gedib çıxdığını göstərir ki, yəhudi mənbələrindən fərq, kralın adının Nəmrud deyil, HEÇ KİM kimi qeyd olunmasıdır.

Hz.İbrahimin oda atılması qədim məlumat olması

Tarixi olaraq eyni hadisəni bir qədər fərqli izah edən bu şərhlərdən hansının gerçək hekayəni daha dəqiq çatdırdığını bilmirik. Amma buradan çıxara biləcəyimiz nəticə budur ki, Hz.İbrahimin kralla mübarizəsi nəticəsində yandırılmaqdan və yanmaqdan möcüzəvi şəkildə xilas olması ilk dəfə Midraşda yazılmayıb, xristian mənbələri bu hadisəni bizdə olan Midraşdan daha qədim bir şəkildə bildirir.

Bu o deməkdir ki, bu hadisə qədim yəhudi və xristian alimləri arasında yaxşı tanınıb və bəlkə də bu hadisə haqqında daha dəqiq yazan köhnə kitablar tarixdə itib.  Çünki bu qədim hadisəni bilən yəhudilərin bu məlumatları xristianlardan əvvəl də kitablar halına gətirəcəkləri gözlənilir, lakin bu kitablar zamanla itmiş olmalıdır və ən qədim yəhudi qaynağı olaraq bizdə Midraş var.

Hz.İbrahim və odun Yubiley kitabında olması

E.ə  II əsrdə yazılmış daha qədim bir kitab olan Yubiley kitabında İbrahimin bütlər evini yandırdığı qeyd olunur:

“İbramın ömrünün altmışıncı ilində, yəni dördüncü həftədə, dördüncü ilində Abram gecə qalxıb bütlərin evini yandırdı.  Və evdəki hər şeyi yandırdı.  Və bunu bilən yox idi. Onlar gecə qalxıb tanrılarını alovun içindən xilas etmək istədilər. Haran onları xilas etmək üçün qaçdı və onun üzərinə alov alovlandı. O, odda yandırıldı və Xaldeylilərin Ur şəhərində atası Teranın önündə öldü.  Onu Xaldeylilərin Ur şəhərində basdırdılar».

Yenə bu kitabədə İbrahimdən və böyük bir oddan başqa variantda bəhs edir. Ancaq qeyd etdiyimiz kimi, bunlardan hansının tarixən doğru olduğunu bilə bilmərik.  Onlar bizə bu hadisənin baş verib-verməməsi ilə bağlı qədim ipuçları verə bilər, lakin hekayə üslubları insanlara aid olduğundan, hər bir rəvayətçi bunu fərqli şəkildə söyləyib. Bu, şifahi mədəniyyətdə normal sayıla biləcək bir vəziyyətdir.

Ur sözü səhv tərcümə olunub?

İndi biz İbrahimlə atəş arasındakı əlaqəni göstərən köhnə qeydləri gördük, gəlin Ur sözünün səhv tərcümə edildiyi iddiasına baxaq. Ur sözü həm İbrahimin yaşadığı şəhərin adıdır, həm də od deməkdir. Midraşdakı məlumata görə, bu yerin hökmdarı oda sitayiş edirdi.  Belə olan halda şəhərdə oda sitayiş edilir, onların böyük mərkəzi ocaqları olur və oda sitayiş etməyən adamları bu oda atırlar.  Onda bu şəhərin niyə od mənasını verən Ur adlandırılmasının mənası var.  Beləliklə, şəhərin adı Od şəhəridir.

Buna görə də Haranın Tövratda qeyd olunan Urda ölməsi onun odda ölməsi tezisini təkzib etmir. Çünki o zamanlar Urda oda sitayiş olunurdu və onların şəhərdə sitayiş etdikləri nəhəng atəşə atılması Ur şəhərinin adından fərqli bir hadisədir.  Tövratda onun necə öldüyü deyilmir, lakin Midraş qədim biliklərə əsaslanaraq bu məlumatı bizə çatdırır.

Tövratda aydın görünür ki, Ur adı bir şəhərin adıdır

Bundan əlavə, Ur qədim şəhərdir və yəhudi alimləri Ur şəhəri haqqında bilməyəcək qədər cahil deyildilər.  Üstəlik, Tövratda Ur sözünün bir şəhər olduğu aydın olduğu halda, nə üçün yəhudi alimləri Ur sözünü atəşlə qarışdırıb Hz.  İbrahimin atəşə atılması hadisəsini onlar uydurmuşdular.  Yaradılış 11:31 ayəsinə baxdığınız zaman Hz.  İbrahimin atasının bu hadisədən sonra İbrahim və Lut da daxil olmaqla ona inanan bir neçə nəfəri götürərək Ur şəhərini tərk etdiyi də yazılır.  Tövratda Ur sözünün şəhər adı üçün işlədilməsi bu qədər açıq olsa da, yəhudi alimlərinin Ur sözünü qarışdırdıqlarını iddia etmək məntiqli bir iddia deyil.

Yaradılış 11:31: “11:31 Terah oğlu Abramı, Haranın oğlu nəvəsi Lutu və gəlini Abramın arvadı Saranı özü ilə apardı.  Kənan torpağına getmək üçün Xaldeylilərin Ur şəhərindən çıxdılar.  Harrana gedib orada məskunlaşdılar”.

Quranda Hz.İbrahimin oda atılması

Quran isə hadisəni Midraş və ya xristian qaynağı Psevdo-Filodakı kimi izah etməyə çalışmır, eyni hadisəni bir az fərqli izah edir, yanlış məlumatları İslam məntiqi çərçivəsində düzəldir və həqiqəti çatdırır. Bir sözlə, Quranın vəsf etdiyi  Hz.İbrahimin oda atılması hadisəsini təkzib edəcək heç bir məlumat yoxdur və qədim rəvayətlər artıq bu hadisənin baş verdiyinə dair ipucu verir.

Nəmrud kimdir?

Nəmrud kimdir? Onun həyatı haqqında məlumat varmı? Van Qelderen ilk dəfə 1914-cü ildə Naram-Sinin Nəmrud (Nimrud) olduğuna iddia etmiş və əsərini nəşr etdirərək Nəmrud kimdir sualına cavab Nəram-Sin deyə vermişdir. Biz sadəcə Nəmrudun kim olduğunu oxuyuruq, çox düşünmədən, amma bu Nəmrudun kim olduğunu heç düşünmüsünüzmü? Nəmrud Quranda Hz.İbrahimə qəzəblənən və onu atəşə atan zalım hökmdar kimi təsvir edilir. Allah əgər Hz.İbrahim kimi qəhrəmanı Nəmruda elçi göndərmişsə, Nəmrud çox güclü və azğın bir hökmdar olmalı idi. Nəmrud hədis mənbələrində dünya hökmdarı titulu almış dörd hökmdardan biri kimi qeyd edilir.

Nəmrud: Sarqonun nəvəsi Naram-Sin

Mesopotamiya coğrafiyasında yaşamış şumerlər, akadlar, babillilər, assurlar kimi insanlara baxdığımızda Hz.İbrahimin yaşadığı dövr olduğu təxmin edilən 2000-2500-ci illəri arasında yaşamış çox qəddar bir krallıq var idi və o, dünyada ilk dəfə tanrılıq iddiasında bulunaraq "şahı" titulunu aldı. Bu kral Böyük Sarqonun nəvəsi Naram-Sindir. Naram-Sini tanımaq Nəmrud kimdir sualına cavab vermək üçün vacibdir.

Böyük Sarqon Mesopotamiyada Akkad dövlətini qurduqdan sonra onun nəvəsi Naram-Sin bütün Mesopotamiya şəhərlərini tutdu. O, ərazisinə əlçatmaz olduğu bildirilən və Aralıq dənizinə qədər uzanan Eblanı da daxil etdi və Anadoludan Cənub-Şərqi Anadolu bölgəsini də əhatə edən tarixdə ilk imperiyanı qurdu.

Naram-Sin və tanrılıq iddiası

Naram-Sin özünü tanrı elan edən ilk kraldır. Bundan əvvəl krallar özlərini Tanrı yanında xalqının nümayəndələri adlandırırdılar, lakin Naram-Sin ilə bu başlıq dəyişdi və Naram-Sin özünü ibadət edilən tanrılardan biri elan etdi.

Kreylinq (1922) Mesopotamiyanın Marad şəhərinin Naram-Sinin oğlu İshakku tərəfindən idarə olunduğunu və onun atası Naram-Sinə sitayiş etmək üçün ''En-Marad=Nəmrud'' məbədini tikdiyini yazır.  Məbədin digər adı Luqal-Maraddadır. Deməli, Nəmrud adı əslində bu məbəddən gəlir. Zaman keçdikcə bu hökmdar xalq arasında Nəmrud adı ilə tanındı.

Tövratda Nəmrud kimdir?

Tövratın Yaradılış fəslində Nəmruddan “yer üzünün qüdrətli adamı” və “Rəbbin gözündə qüdrətli ovçu” kimi bəhs edilir (Yaradılış, 10/8, 9). Yaradılış təfsirçilərinə görə, Nəmrud qaranlıq gücdür, lakin güclü şəxsiyyətdir və dünyanın ilk və ən böyük imperialistidir. Talmud mətnlərində Nəmrud, Hz.İbrahimi oda atan və bütün insanları Allaha qarşı üsyana sövq edən şər hökmdar olduğu vurğulanır.

İslamda Nəmrud

Nəmrudun kim olduğu sualı tarix boyu İslam alimləri arasında soruşulmuş, lakin hələ də arxeoloji qazıntılar aparılmadığı üçün dəqiq cavab verilməmişdir.  Hədislərdə Nəmrud adı çəkilsə də, Quranda onun adı açıq-aydın qeyd olunmasa da, hökmdarlıq verilən şəxs kimi qeyd edilir.

əl-Bəqərə surəsi, 258-ci ayə: Allah İbrahimə hökmranlıq verdiyinə görə Rəbbi barəsində onunla (İbrahimlə) mübahisə edən şəxsi (Nəmrudu) görmədinmi? O zaman İbrahim demişdi: “Mənim Rəbbim dirildir və öldürür”. O da: “Mən də dirildir və öldürürəm”, – demişdi. İbrahim: “Şübhəsiz ki, Allah Günəşi şərqdən gətirir. Sən də onu qərbdən gətir!” – demiş, həmin vaxt o kafir donub qalmışdı. Allah zalım qövmü doğru yola yönəltməz!

Zalım kral Naram-Sin

Naram-Sin Ay tanrısının sevdiyi deməkdir. Sin Ay tanrısı, Naram isə sevdiyi deməkdir. Ayı və müxtəlif ulduzları Tanrı adlandırmaqla yanaşı, Naram-Sin də özünü Tanrı elan etmişdir. Bəqərə surəsi 258-ci ayəyə görə, Nəmrud həyat vermək və insanları öldürmək qüdrətinə malik olduğunu, yəni həyatlara nəzarət etdiyini iddia edir. Bu önəmli faktdır, çünki, Parisdəki Luvr muzeyində nümayiş etdirilən Naram-Sinə məxsus relyefdə Naram-Sin öz düşmənlərini öldürür, bəzilərinin həyatı üçün dilləndirir, ulduz isə Venera və ya Yupiteri simvolizə edir və üzərində tanrı kimi təsvir olunduğu əks olunub. Bu şəkil onun zalım hökmdar olduğunu göstərən relyefdir.  Bəzilərinə görə, bu relyef Naram-Sinin ölümü və həyatı idarə etdiyini göstərən bir steldir.

Hz.İbrahimin yaşadığı Ur şəhəri hansıdır?

Tövratda Hz.İbrahimin Ur Kasdim şəhərində yaşayarkən Nəmrud tərəfindən oda atıldığı yazılır. Ur şəhərinin yeri uzun müddətdir müzakirə mövzusudur.  Mesopotamiyanın cənubunda Ur şəhəri, yoxsa şimalda Urfa şəhəri?

Baxmayaraq ki, tarixçi Qordon (1908-2001) 1930-cu illərdə Mesopotamiyanın cənubundakı Urda qazıntı aparsa da, böyük arxeoloq Vullinin fikirlərini qəbul edə bilmədi. Əvəzində o bildirdi ki, İbrahimin atası Terah və ailəsi Kənana getmək üçün Ur-Kasdimdən ayrılıb Harranda dayansalar, Ur-Kasdimin yeri Harranın şimalında olmalı idi.

Bu məlumat nöqtələrini nəzərə alaraq, İbrahimin məmləkətinin Şimali Mesopotamiyada Ur şəhəri = Türkiyənin cənub-şərqində Harrandan 44 km şimalda yerləşən Urfa olması daha inandırıcı təklifdir. Çox güman ki, bu şəhər Het çarlığı ilə bağlı olan Uqaritdən (e.ə. 14-13-cü əsrlər) çıxan mixi lövhələrdə Ura kimi qeyd olunan şəhərdir. Urfadan Kənana səyahət doğrudan da Harrandan keçəcəkdi.

Yerli (türk) yəhudi, xristian və müsəlman ənənələri bu şəhəri İncildəki Ur, İbrahimin doğulduğu yer kimi tanıdır.  Əslində, bu fikir 19-cu əsrin Müqəddəs Kitab alimləri tərəfindən geniş şəkildə qəbul edilmişdi.  Məsələn, dövrün aparıcı İncil alimlərindən biri olan Corc Buş (1796-1859) İncildəki Ur-Kasdim ilə bağlı aşağıdakıları qeyd edir:

Burada adı çəkilən şəhərə gəlincə, təfsirçilər tərəfindən yeri müəyyən etməkdə müəyyən çətinliklər yaranıb, lakin şərqdə ümumiyyətlə Yuxarı Mesopotamiyada indiki Orfah (Urfa) şəhəri ilə eyniləşdirilir. Cənab Volfun sözlərinə görə, yəhudilər hələ də onu mətn adı ilə, Oor Kasdim və ya Kəldanilərin Ur şəhəri adlandırırlar və bu, İbrahimin doğulduğu yer kimi ziyarət yeridir.  Müsəlmanların gözəl məscidi var, həyətində balıqla dolu göl var, patriarx üçün müqəddəs sayılan və tutulması qadağandır.

Xüsusilə, Terahın atası Nahorun və babası Seruqun adları da Urfa bölgəsindəki bəzi yaşayış məntəqələrinin adlarıdır.

İbrahimin məmləkəti Ur şəhərinin Mesopotamiyanın şimalında olması lazım olduğu iddiasına əlavə dəstək Arami əlaqəsindən gəlir. Təsniyə 26:5 İsrailin əcdadlarını sərgərdan Aramilar kimi təsvir edir: אֲרַמִּי אֹבֵד אָבִי “Atam sərgərdan Arami idi”. Aramilərin ürəyi Mesopotamiyanın şimalında yerləşir.  Əslində, İncil Urfanın yerləşdiyi ərazini “yanan Aram Naharaim” adlandırır. “İki çay arasında” (Yaradılış 24:10 və s.), yəni Dəclə və Fərat.  Yaradılış 22:21-22 Aram və Çesedi (~Xaldeya) Nahor ailəsinin övladları kimi qarşı-qarşıya qoyur, bu da onların Mesopotamiyanın şimalında bir-birinə yaxın yerləşdiyini göstərir.

Nəhayət, Tövratda İbrahimin yaşadığı yer kimi qeyd olunan Xaldeylilərin Ur ifadəsi Cənubi Mesopotamiyanın məşhur Ur şəhərinin qeyd edilmədiyini nəzərdə tutur, çünki cənubdakı böyük Ur şəhərini təsvir etmək üçün bu ifadəyə ehtiyac yoxdur.  Əslində, şimal Ur böyük cənub Ur şəhərinin metropoliyasının koloniyası kimi qurulmuşdur və təbii olaraq başqa ad da veriləcəkdi.  Müqayisə edilə bilən bir nümunə olaraq, böyük bir ingilis şəhəri üçün sadəcə olaraq "London" dedikdə, onun forpostlarından birinə "London, Ontario" (1793-1826-cı illər arasında adlandırılmış və qurulmuş) kimi istinad etməliyik.

Urfa Ur şəhəridir

Bəli, Vullinin Ur şəhərini kəşf etməsi və onu İbrahimin Ur şəhəri adlandırması daha sonra müzakirə olunacaqdı.  Çünki, Urfanın Harran mahalının Altınbaşaq kəndi yaxınlığında başlayan qazıntılar yeni namizəd şəhəri Urfa şəhəri kimi göstərmişdir. Yenə Uqarit, Nuzi və Ebla lövhələri şimaldakı Ur şəhərinə aiddir. Yəhudi tarixinin bir çox alimləri Ur şəhərini Urfa hesab edirlər.

Tövratda Hz.İbrahimin Ur şəhərini tərk edərək Kənana keçərkən Harranda dayandığı, Harranın Urfaya yaxın və Kənan bölgəsinə gedən yol üzərində olduğu, Harranın da qədim zamanlardan Urfa kimi əhəmiyyətli bir yaşayış məntəqəsi olduğu ifadə edilir və Harranın da Urfaya yaxın olması da diqqətəlayiq bir dəlildir.  (Mövzudan kənar olaraq Harrandan 40 km məsafədə dünyanın ən qədim məbədi olan Göbəklitəpənin olması bu bölgəni dünyanın ən qədim yaşayış məntəqəsi və bütpərəstliyin mərkəzi olmağa ən əhəmiyyətli namizəd edir.)

Marşrut baxımından İbrahimin Kənana gedən yolunu nəzərə alsaq, Urfa şəhərindən yola düşmək Cənubi Ur şəhərindən yola düşməkdən daha məqbul bir yol ortaya çıxarır.  

Naram-Sin Urfaya gəldimi?

Naram-Sin Anadolunun cənubuna, Şimali Mesopotamiya bölgəsinə səfərlər etdi və lövhələrdəki ifadələrə görə orada 17 krallığı devirdi. O, Diyarbəkiri ələ keçirərkən burada bir stel (dikilitaş) tikdirmişdi. Şanlıurfa Titriş kurqanında tapılan ördəkşəkilli çəkidə Naram-Sinin oğlu olan sonuncu Akkad kralının adı oxunur. Urfa Sultantəpədə aparılan qazıntılar zamanı yenə Akkad krallarına aid mətnlər üzə çıxarılıb.  Sultantəpədə Naramsin və düşmən tayfaları-Kutha əfsanəsindən bəhs edən yazılar da tapılıb. Urfanın mərkəzindəki Konuklu (Kazane) kəndində aparılan qazıntılar zamanı akkad lövhələri tapılmışdır.

Yenə Naram-Sin, Sinin sevdiyi deməkdir. Sin Ay ilahəsi deməkdir və Urfa və Harran Sin kultunun mərkəzləridir. Bütün bunlar Naram-Sinin Cənub-Şərqi Anadolunu fəth edərkən Urfanı öz ərazisinə birləşdirdiyini göstərir.  Bundan əlavə, Urfa eramızdan əvvəl 2000-ci ildən Orta əsrlərə qədər Yaxın Şərq bütpərəstliyinin (bütpərəstliyin) demək olar ki, ziyarət mərkəzi olmuşdur. Yəni, bu şəhərdə çox məşhur və böyük bütlər var idi və bu tarixlərin başlanğıcı məhz Hz.  İbrahimin dövrünə uyğun gəlir.

Naram-Sin və İbrahimin qarşılaşması.

Tarixi fraqmentləri Quranda bildirilən məlumatlarla birləşdirsək, Naram-Sin Cənubi Mesopotamiyadan Anadolu və Urfaya fəthlər üçün gəldiyi zaman şəhərin böyükləri İbrahim adlı bir gəncin ibadət etməkdən imtina etdiyi üçün əziyyət çəkdiklərini, bütlərə zərər vurduğunu bildirdilər və Naram-Sin Quranda deyildiyi kimi, onu öz hüzuruna çağırdı və inandırmağa çalışdı, lakin buna inanmadığı üçün onu oda atmağı əmr etdi.

İbrahim odda yanmadı və Allah İbrahimə Mesopotamiyanı, yəni Naram-Sin torpağını tərk etməyi əmr etdi, çünki o, Naram-Sinin ölkəsinə böyük fəlakətlər göndərəcək və bu fəlakətlər həm Naram-Sinin naməlum ölümünə səbəb olacaq,həm də Akkad imperiyasının tezliklə sonunu yaxınlaşdıracaqdı.

Akkad imperatorluğunun dağılması

Naram-Sinin imperiyası iki fərqli bölgədən ibarət idi: şimalda münbit yağışlı əkinçilik bölgələri və cənubda Dəclə və Fərat çayları arasında suvarılan allüvial düzənlik.  Akkad imperiyası 4170 ± 150 il əvvəl qəfil dağılana qədər təxminən 100 il çiçəkləndi. Şimal bölgəsindəki Tell Leilan şəhəri tərk edilmiş və küləyin bir metrə sürdüyü lillə örtülmüşdür. Şimaldan gələn qaçqınlar cənub düzənliklərinə köçdülər.  Nəhayət, təxminən 300 il sonra şimala köç dalğası oldu, lakin əvvəlki hadisələr regionda sabitliyi pozdu və siyasi strukturları dəyişdi.

4200 il əvvəl baş vermiş qəfil quraqlığın səbəbi hələ də məlum deyil.  Təklif edilən səbəblərdən biri Şimali Atlantikanın soyumasıdır.  Müasir instrumental qeydlər göstərir ki, Mesopotamiyada quraqlıqlar Şimali Atlantika dənizinin səthinin temperaturu qeyri-adi dərəcədə soyuq olduqda baş verib.

Başqa bir ehtimal odur ki, Hind okeanında və Sakit Okeanın qərbində tropik dəniz səthinin temperaturunun dəyişməsi Yaxın Şərq, Hindistan və Şərqi Afrikada quraqlığa səbəb olur.  Qəfil quraqlığın səbəbi nə olursa olsun, birləşmiş arxeoloji və paleoklimatik sübutlar iqlim dəyişikliyinin bu mürəkkəb cəmiyyətin dağılmasında böyük rol oynadığına dair güclü sübutlar təqdim edir.  Quraqlıq səbəbindən Dəclə və Fərat çaylarının düzənliklərində sular çəkilmiş və bu yataqlar kalsit və dolomit mineralları ilə dolaraq torpağı yararsız hala salmışdır.

Naram-Sinin naməlum ölümü

Dünyanın ilk imperiyası olan Akkad imperatorluğu ümumilikdə 5 kral tərəfindən idarə olunub.  Sarqonun qurduğu imperiya ən böyük ərazisini Naram-Sinin dövründə əldə etdi, lakin Naram-Sin ən qüdrətli dövründə naməlum səbəbdən öldü və onun yerinə keçən oğlu Şar-Kali-Şarri tezliklə imperiyanı quraqlıq və quti xalqlarının istilası səbəbindən itirdi.

Beləliklə, imperiya ən güclü olduğu zaman fəlakətə sürükləndi və Naram-Sinin naməlum ölümü ilə gözlənilmədən yox oldu.  Maraqlıdır ki, lövhələrdə Naram-Sinin nailiyyətləri haqqında çoxlu məlumatlar olsa da, dövlət Naram-Sinin ölümünü lövhələrdə qeyd etməyib. Bu, kralın xoşagəlməz bir ölümlə öldüyünü göstərir.

Misirlilərdən əvvəl kimin olduğunun sirri

Misir tarixini təhlil etdikdə aydın olur ki, onların sivilizasiyası tamamilə “sıfırdan” başlamamışdır.  Misir sivilizasiyasının ən böyük şah əsərlərindən bəziləri bu xalq öz inkişafının yeni başlanğıcında olanda yaradılmışdır.  Beləliklə, aydın olur ki, "ilk misirlilər" onlardan əvvəl eyni coğrafi ərazidə yaşayan birinin texnologiyasına arxalanırdılar.  Bir neçə misal verək. Misirşünaslar tərəfindən tarixin yenidən qurulmasına əsaslanan "Coserin pilləli piramidası" Misirdə tapılan bütün piramidalar üçün bir növ "toxunuş daşı"dır.  Bu ilk piramidadır ki, onun inşaatçısı, sifarişçisi və tikinti müddətini bilmək kifayətdir.  Firon Coserin əmri ilə, onun çox məşhur rəsmi İmhotepin layihəsi əsasında, təxminən eramızdan əvvəl 2630-cu ildə tikilmişdir.  Buna görə də bu piramida haqqında hər kəs kifayət qədər normal fikrə sahibdir.

Bundan belə nəticə çıxarırıq ki, hipotetik olaraq Misir torpağında olacaq, lakin eramızdan əvvəl təxminən 2630-cu ildə tikilmiş "Coserin pilləli piramidası"ndan "əvvəl" olduğu ortaya çıxan hər hansı bir piramida bu mənada "misirli" hesab edilə bilməz.  Onu fironlardan əvvəl gələn biri tikdirəcəkdi.  Ona görə də fironlar onu sadəcə olaraq “ələ keçirib”, onu “öz malları” kimi göstərəcəkdilə. İşlər beləmi cərəyan etdi?  Elmin son tapıntılarına əsaslanaraq bəzi nümunələr verək.

Yunanıstanın Egey Universitetinin Arxeometriya Departamenti tərəfindən "Optik Stimullaşdırılmış Luminessensiya (OSL)" metodu ilə aparılan araşdırmada Qəsr-əs-Saqa məbədinin əhəngdaşı qayasının tarixi ola biləcəyi məlum olub, eramızdan əvvəl 5550-ci ilə qədər  (orta tarix: 4700 ± 850).  Bu məbəd Coser piramidasından 3000 ilə qədər əvvəl qala bilər.

Eyni tanışlıq metodundan istifadə edərək, Kiçik piramidanın (Miserin piramidası) fasadının əsasını örtmək üçün istifadə edilən qırmızı qranit eramızdan əvvəl 4.400-cü ildə bu müasir tanışlıq sistemi ilə tədqiq edildiyi aşkar edilmişdir.  (Orta tarix 3450 ± 950 BC). Bu qaya Coser piramidasının inşasından təxminən 2000 il əvvəl qoyulmuş ola bilər. Söhbət piramidanın daha sonra bərpa oluna bilən xarici təbəqəsindən gedir.

Bizim adətən “Misirli” adlandırdığımız o və digər tikililəri kim tikib?  Şübhəsiz ki, bizim tanıdığımız "Misirlilər" deyil.

Qafqaz Albaniyası uydurması və hunlar

Ümumilikdə Albaniya haqqında olan məlumatlar düz deyil və ya etibarsızdır. Albaniya haqqında bildiyimiz məlumatların 95%-i qondarma erməni kitablarından alınan bilgilərdir. Vali ilə bağlı bir pul tapılıb. Onu da Mehranilərdən birinə aid edirlər. Üstündə olan yazıya görə bu şəxs vali (satrap) olub. Mehranilər sülaləsi haqqında saxta erməni qaynaqlarında məlumatlara əsasən sasanilərlə qohum olan, əsilləri 7 böyük Pəhləvi sülaləsindən olan Mehranın soyundan idilər. 7 böyük Pəhləvi sülaləsi əfsanəyə görə son Parfiya hökmdarının 7 oğlundan törəyiblər. Yəni, sülalə əcdadlarını son Parfiya hökmdarının oğulları kimi qələmə verirlər. Ancaq yenə də deyək ki, bu məlumatlar etibarsız qaynaqlardandır. Təbrizli Arakelin də dediyi kimi 17-ci əsrdə qədim erməni qaynaqları yox idi. 

Məsələn,bizim o saxta "Ağuan" tarixi dediyimiz Moiseylərə aid kitab var,onun 40 əlyazması var. 38 əlyazma 19-cu əsrdə köçürülüb. Yerdə qalan biri guya 1289-cu ildə, digəri isə 1675-də yazılıb. 1289-a aid edilən hadisələr 1754-ə kimi davam edir. 1675-ci ilə aid edilən tarix yoxdur, içində qeyd edilən son il 1675-ci il yazılıb deyə o ilə aid edirlər. Nə vaxt yazıldığı bilinmir. Mehraniləri ümumi Qafqaza aid edirlər. Quqark, Girdiman, Alban arşakiləri kimi bölüblər. Bu məlumatın hamısı erməni qaynaqlarından alınmış məlumatlardır. 

Əgər Qafqazda "Albaniya" adlı dövlət olubsa onun əhalisi türk olmayıb. Adına "Alban" deyib bir etnik birlikdən bəhs edirsək əgər bu adın və xalqın antik qərb mənbələrində bir etnik birlik kimi qeyd edildiyini və qafqazlı olmadığını unutmamalıyıq. Antik qərb müəlliflərinə görə var olmuş "alban" adlı bir etnik birlik özünü Yazonun törəməsi sayırdı.

Cavanşir və Mehrani sülaləsinin Cənubi Qafqazda hakimiyyətdə olması haqda bütün məlumatlar və ya ümumiyyətlə tamamiylə yamaqlardan və təhriflərdən ibarət "Albaniya" tarixi haqda olan məlumatların 95 faizə qədəri geydirmə erməni mənbələrinə əsaslanır. 

Ermənilər 17-ci əsrdə belə etnik birlik deyildi, ona görə daha öncəki dövrdə xəyali "alban xalqını" asimilə edə bilməzdi. Qarabağın xristian əhalisinin iki qrupa bölündüyünü, XVIII əsrin əvvəlində bir qrupun özünə Hay deməyə başladığını, digər qrupunsa Nuxa tərəfdən yeni köçmüş (1620-ci illərdə) Udinlər olduğunu bilirik. (Cambr müəllifi Simeon özünə Hay deyən qrupun yeni gəldiyini deyir: Gəncəsar katalikosunun təyini ilə yaranmış problemdən dolayı iki mərkəz arasında güclü mübahisəli yazışmalar və mübarizə gedib) Erməniləşmə prosesi 18-ci və 19-cu əsrlərdə məhz bu qriqoryan udinlər arasında baş verib.

Simeonla özünü Gəncəsar katalikosu adlandıran adam arasında ağır mətnli yazışmalar olub. Cambrı rus dilinə tərcümə edən erməni birbalaca məsələyə toxunmuşdu, onun verdiyi işarə ilə başqa dillərə tərcümə edilməmiş ermənicə kilsə yazışmaları nəşrləri var. Simeonla mübarizə zamanı Moiseylərin Aluan tarixi doğulur.

Flip Ekozyantsın kitabında (https://www.avetruthbooks.com/tag/philip-vardani-ekozjants burda pdf kimi var) 18-ci əsrin əvvəlində Qarabağın xristian əhalisi haqda çox yaxşı analiz edilmiş material var.

"Albaniya" (özünüadlandırma) adlı xalqın, nə də dövlətin var olması ehtimalına isti baxmaq doğru olmazdı. Nə yazıları var, nə abidələri nə numizmatik nümunələri.

Yalnız ermənicə (klassik: qrabarda, yəni) yazılmış və Təbrizli Arakelin deməyindən anladığımız qədəri ilə onun dövründən sonra yazılmış qədim erməni tarixi kitablarında olan məlumatlara görə mövcud olub. Təbrizli Arakelin tarixi əsəri qədimliyi dəqiq olan bir-iki ermənicə əsərdən biridir (digərini Polşalı Simeonun yazdığı səyahətnaməni qəbul etmək olar). Arakel yazır ki, ermənilərin qədim tarixi haqda nə bir əsər var nə də o tarixi bilən və müasiri olan canlı insan yoxdur. Bu sözləri deyən adam əsərini Üçmüəzzində oturan katalikosun əmri və onun əlində olan arxivlərin istifadəsi ilə yazıb. Məhz bu cümlələrdən sonra Moiseylərin Aluan tarixinin guya 13-cü əsrin sonun aid ən qədim əlyazmasında hadisələrin 1754-cü ilə qədər davam etdiyini oxuyanda hər şey aydınlaşır. 

Dəqiq olmasa da ya Yeşua Stilit, ya da Efesli İohan olacaq (ikinci ola bilər) VI əsrdə bir kilsə nümayəndəsinin göllər ölkəsində (Günbatar Anadolu) hunlara əsir düşməsindən bəhs edir, onlar onu özləri ilə öz ölkələrinə aparırlar. Qarşılarına böyük bir çay çıxır, qaynaq onu açıqca Kür adlandırır, çayı keçib böyük bir şəhərə daxil olurlar. Hunların ölkəsinə Basqun deyir. Piqulevskaya bu qaynaqdan tərcümə vaxtı dəridən-qabıqdan çıxıb ki, çayı Kür yox, Samur çayı adlandırsın, yalnış deyilsə şəhərin adını Dərbənd kimi verməyib, Piqulevskaya çalışır ki, şəhəri Dərbənd eləsin, yenə yalnış deyilsə şəhər dağ ətəyində idi və dəniz sahilində deyildi. Ultranasist dilçi və revizionist erməni Yeremyan Qafqaz Albaniyasının kiçik inzibati bölgüləri göstərilmiş xəritəsini tərtib edib (əsasən Ananiya Şirakatsinin Aşxaruytsunu işlətməklə, erməni qaynaqları əsasında) və orda az insafa gələrək Basqunu Dərbənd yox Kürün sahilində Şirvan tərəfdə göstərir, balaca bir yer kimi, halbuki süryani qaynağı balaca yeri yox, çayı keçən kimi o tərəfin hun ölkəsi olduğunu yazır (yalnış xatırlamıranmırsa).

Qaynaq oxunanda elə zənn edilir ki, bu şəhər Qəbələ şəhəri olub.

O dövrdə Qafqazı hunlar idarə edirdi. Hun/suvarları prototürk adlandıraq. Prototürklərdən öncə və ya bir ara Xosrov Ənuşirəvan suvar elitasını Cənubi Qafqazdan Bizans və varhunlarla ittifaqda çıxardığı müddətdə parfiyalılar və sasanilər idarə edib. "Hun" dediyimiz hun etnik qrupu ilə ona tabe digər prototürk qruplarıdır. Sonra yerində sabir/suvar (hun ittifaqında türk xalqı) dövləti quruldu. Sabirlər 120 minlik atlı qoşun çıxara bilirdilər. Başlarında çox xaqanlar olub, bir Boğarık qağatun adında qadın. Sasanidən və Bizansdan rüşvət alıb sıra ilə digərini soyurmuşlar. Rioni çayının (köhnə adı Fazis) başladığı yerdə, Lazikadan cənubda Araz çayına qədər sərhəd idi. Arazın cənubu Sasani satraplığı Azərbaycan idi. Axırda varhunlarla stepdə müharibə fürsəti əllərinə düşdü və  Bizans-Sasani ittifaqı yarandı. Bizans və Sasani üçlüsü onları məğlub etdi. Bizans qaynaqları (Aqafias və Feofan) Bizans-Sasani müharibəsini və Arazı keçərək Biznas ordusunun Hun dövlətinə sığındığını təsvir edib. Laçına hun keçidi deyirdi Feofan. Sasani ordusu qorxudan sərhəddi bir də pozmur. Beləliklə,varxunlarla Bizans-sasani ittifaqının hücumu nəticəsində Sabir/suvar dövləti dağılır, (558-579-cu illər) Qafqazdan qovulur. Bu hadisə Sasani şahı Xosrov Ənuşirəvanın vaxtında olur. Xosrov Ənuşirəvan türklərin siyasi hakimiyyətinə son qomuşdu ancaq felən qalanlar vardı. Bir ara siyasi çəkişmədən dolayı 5 iri birlik (tayfa) daha gəlir. Xosrov sabirlər geri dönməsinlər deyə Dərbəndi inşa etdirir. Həmin vaxtı Göytürk dövləti qurulurdu və sabir elitası sağ qalan hissə yəni, Göytürklərin hakimiyyətini qəbul edib ora daxil olurlar. Varhunlar (Uar və hunni tayfaları) da sabirləri məğlub edən əsas hissə idi, Avropaya köçürlər və orda Avar xaqanlığını qururlar. Elitası (xanədan və hakimiyyət strukturu) quzeyə çəkildi və orda adını Xəzər olaraq dəyişdi. "Xvadaynamaq" adlı bir sasani qaynağı olub,orta farsca yazılıb. Ənuşirəvanın hakimiyyəti dövründən bəhs edir. O əsəri xilafət zamanı ərəb dilinə tərcümə ediblər. Və həmin tərcümə əksər ərəbcə tarix kitablarına daxil edilib. O əsərə görə Ənuşirəvanın dövründə quzeydə türklərin arasında bir üsyan çıxır və türklərin bir qismi sərhədi aşıb Ardana (Arran) girirlər. Ardan/Arran orta farscada Albaniyanın adıdır, mənası dağlıq ölkə deməkdir. İlk dəfə 3-cü əsdə Kəbeyi-Zərdüşt kitabəsində keçir. Hind-avropa dilləri oxşardır, Albaniya və ya Ar(d)an adlı dövlət ümumiyyətlə olmayıb. Yüksək ehtimalla İberiya (yəhudi dilində "qaçqın") dövləti də.

Suvar/hunların sayı çox olub. Xosrov Ənuşirəvandan tələb edirlər ki, onlara yerləşmək icazəsi versin,o da hazır olmadığı üçün döyüşməkdən qorxur və icazə verir. Beləcə Ardan və Azərbaycan ərazilərində yerləşirlər. bütün Sasani imperiyasının hardasa 3%-i qədər adam gəlib o beş tayfa ilə. Həmin tayfa başçıları İslam qaynaqlarına görə 70 minlik türk ordusunu Xosrovun xidmətinə verirlər. Birinin qəbri Qarabağda idi,1954-cü ildə daş kitabəsi ilə birlikdə tapılmışdı.  Sasani şahı Xosrov Ənuşirəvan ölən kimi (579-cu il) təkrar Qafqaza gəlib və Albania, İberia və Sisakanı ələ keçirdirlər və bura öz valilərini təyin etdilər. Ərəblər gələndə bu üç bölgə xəzərlərin idi və onun xəzər valisi idarə edirdi. 

Xəzərlər xaqan sülaləsi olaraq göytürklər idi,xəzər xalqı isə sabir/suvar. "Xəzər" yeni siyasi ad idi, ehtimala görə "azad" mənasını verən siyasi ad olub. 

Ərəb tarixçisi Məsudi anlaya bilmir, Qəbələ tərəfdə olanda farsların xəzər dediyi xalq özünə "sabir" deyir deyə qeyd edib. Faktiki olaraq əsas güc sabirlər idi. Çünki, oqur qrupları ilə bir yerdə hunların ən böyük qanadı idilər, hətta Avropada da. Oqur qrupları sonradan birləşdirildi və Bulqar birliyi yarandı. Sonra Kubratın başçılığıyla Böyük Bulqar xanlığı quruldu. Sabirlər çox böyük qanad idilər, ona görə təkbaşlarına yenilənmə keçirdilər və xəzərlər əmələ gəldi. Türk kağanlığını quran iki qəbilə də hundur.  Xəzərlərin hardan gəldiyi bəlli deyil, əvvəl də yaşadıqları yerdə olmayıblar, yalnız sabirlər şimala köçəndə yenidən təşkilatlanırlar və adları yox olub yerinə xəzər olur. Sonra Göytürk sülaləsinin hakimiyyətinə keçirlər. Xəzər adı Türk kağanlığı dağılanda ortaya çıxır. 

Yunan kitablarında hələ türk kağanlığı ortaya çıxmadan öncəyə aid "türk hunlar" (güclü hunlar) deyə bir məlumat var. Hun idarə sistemində təkmərkəzli kağanlıq/dövlət yox idi. Atillanın oğullarından biri (adı bilinmir) bu ərazini idarə edirdi. Hun dövlətləri Avropada uzun müddət qalmışdır.

Erməni tarixçisi Filip Ekozyantsın ermənilər haqda

Filip Ekozyants: “Erməni xalqı bizim eranın 16-17-ci əsrlərində yaranıb” “Vestnik Kavkaza” Qafqaz və Yaxın Şərq tarixinin məşhur tədqiqatçısı Filipp Ekozyantsla bu makro-tarixi mifləri təkzib etməyə həsr olunmuş silsilə müsahibələrə başlayır. İlk söhbətimiz erməni xalqının tarixinin dərinliyi ilə bağlı faktlar və uydurmalardan gedir.

 - Ənənəvi olaraq İrəvan və diaspor ideoloqları deyirlər ki, ermənilər çoxminillik tarixə malik xalqdır. Bu fikrin sənədli sübutu varmı və mövcud sənədlərə əsasən erməni xalqının yaşı necə qiymətləndirilir?

 - Birincisi, etiraf etmək lazımdır ki, bunu təkcə İrəvanda deyil, erməni diasporunda da deyirlər.  Üstəlik, bunun ilk “dəlilləri” müasir Ermənistandan, hətta eyniadlı coğrafi bölgədən çox uzaqlarda ortaya çıxdı.

Məncə, ermənilər öz qədimlik anlayışının ataları deyillər;  biz ancaq onun daşıyıcılarıyıq.  Mənşəyi orta əsrlər Avropasında axtarmaq lazımdır. 16-cı əsrdən bəri Avropa elitaları öz geosiyasi rəqiblərinin daxili problemlərindən daha çox öz ordularının gücünə arxalanaraq, güclərini qoruyub saxlamağa və yeni ərazilər fəth etməyə imkan verən texnologiyaların axtarışına böyük səy sərf ediblər. Dini zəmində bölünmələr cəmiyyətdəki parçalanmaları saxlamaq və idarə etmək üçün kifayət etmədi.  Bundan əlavə, Avropanın əsas rəqibi olan Osmanlı imperiyası o vaxta qədər müxtəlif dinlərin bir dövlət daxilində dinc yanaşı yaşamasının düsturunu tapmışdı (məlum tarixdə yalnız Rusiya dövləti belə təcrübə ilə öyünə bilər).  Məhz o zaman tarixləri yalnız Avropa alimləri tərəfindən qorunub yenidən yazılmış xalqlar meydana çıxmağa başladı. Bütün bu yeni yaradılmış xalqlar, nadir istisnalar istisna olmaqla, həm öz mühitinə, həm də bir-birinə düşmən oldular; və onların “tarixi” qarşılıqlı iddiaların tükənməz mənbəyinə çevrildi.  Beləliklə, xalqlar öz yaradıcılarının nəzarətinə keçdilər.

Erməni xalqı eramızın 16-17-ci əsrlərində yaranmışdır.  Onun meydana gəlməsinin müjdəçisi fiziki-coğrafi bölgələrinin adları idi: Böyük Ermənistan, Kiçik Ermənistan, Yuxarı Ermənistan;  bu bölgələrin sakinləri tezliklə erməni adlandırılmağa başladılar.

Erməni xalqının “qədimliyi” konsepsiyasının tərəfdarlarının əsas arqumenti erməni dilidir, lakin faktlar göstərir ki, erməni dili müvafiq olaraq bizim eranın 15-17-ci əsrlərində yaranıb və erməni xalqı bundan əvvəl yaranıb. Aydınlaşdırmaq lazımdır ki, 16-17-ci əsrlərə aid lüğətlərdə “xalq” sözünün indiki mənası ilə eyni deyildi.

Ermənilərin “qədim dövrünün” təbliğatı dedikdə, əksəriyyəti Matenadaranda və Müqəddəs Lazar adasında saxlanılan erməni dilində yazılmış mətnlər nəzərdə tutulur.  Bununla belə, bu mətnlərin müəyyənləşdirilməsində böyük problemlər var, təkcə ona görə deyil ki, tanışlıq prosesinin özü mürəkkəbdir və nəticəyə yüz faiz əminlik verən heç bir üsul yoxdur, həm də ona görə ki, nə Matenadaran, nə də mxitaristlər əlyazma mətnlərin müstəqil araşdırılmasına imkan vermirlər.

 “Qədim erməni” mətnləri bu gün tanışlıq sahəsində aparıcı mütəxəssislərin diqqətini cəlb edir, onların hamısının 18-ci əsrin ikinci yarısından sonra yazıldığını güman etmək üçün bütün əsasları var və tez-tez yunan, latın və digər yazılı mənbələrin təhrif olunmuş tərcümələridir.

 -Erməni xalqının yaşından danışan eyni adamlar müasir Ermənistan ərazisində qədim Urartu dövlətinin mövcudluğuna istinad edirlər.  Urartu sakinləri doğrudanmı müasir ermənilərin əcdadlarıdır?

 - Bu gün qədim Urartu dövləti adlanan, tarixləri şübhəli olan binalar toplusunu müasir dünya ilə, daha çox konkret müasir insanlarla əlaqələndirmək ümumiyyətlə çətindir. Urartu nədir?  Bunlar orijinalı itmiş və ya zədələnmiş daşların üzərindəki bir neçə yazıdır, bunlar “qədim” mətnlərdəki bəzi adlar, (bəzi tədqiqatçılara görə) Urartu sözünə bənzəyən adlar və nəhayət, arxeoloqlar tərəfindən aşkar edilmiş və özlərinin heç bir əsası olmayan tikililərdir, yazıları olan hər hansı daşları ehtiva edir və əlyazma mətnləri yoxdur.  Mənə elə gəlir ki, ağlı başında olan kəs müasir ermənilərlə “urartulular” arasındakı əlaqənin, yumşaq desək, “uzaq” olduğunu başa düşür.

 - Belə olan halda erməni xalqının mənşəyi haqqında etibarlı nə demək olar?

 - Məncə, xalqlar bizim sivilizasiyanın yeni kəşfidir.  İndiki bütün xalqlar təbii olaraq böyük və kiçik ailələrdən ibarət əhali idi.  Birincisi, bunlar müxtəlif suverenlərin təbəələri idi və beləliklə, ərazi baxımından bölündülər.  İkincisi, bunlar müxtəlif patriarxların və ya digər ruhani liderlərin təbəələri idi və buna görə də ruhən bölündülər.  Yeri gəlmişkən, 17-18-ci əsrlərə aid lüğətlərdə yalnız dini icmalar erməni adlanırdı.

 - Və daha bir sual, indi müasirlik, erməni xalqının bütövlüyü haqqında: bu gün Ermənistan əhalisinin və həm post-dünyəvi məkanda, həm də Şərq və Qərbdə yaşayan diasporun maraqları və mentalitetində hansı fərqlər var?

 - Erməni diasporu nə məkan, nə də zaman baxımından heterojen deyil.  Məsələn, əsasən Türkiyədən mühacir olan Xarkov erməniləri 1990-cı illərin son mühacirət dalğasında Ermənistan, Azərbaycan və Gürcüstandan olan ermənilərdən köklü şəkildə fərqlənir. Bu insanların çox az ümumi cəhətləri var – nəzərə alsaq ki, Türkiyədən gələn mühacirlərin nəsli çətin ki, ermənicə danışır, onda onları birləşdirən yeganə cəhət erməni xalqının “qədimliyinə” inamdır. Əgər bütün diaspora haqqında danışırıqsa, o zaman ermənilərin məskunlaşmasının hər dalğası dünyaya öz ermənilik anlayışını gətirdi, ona görə də erməni diasporu siyasət, tarix, təhsil, həyat tərzi məsələlərində çox vaxt diametral əks baxışları olan çox müxtəlif icmadır və s.  Diaspor quruculuğunu parçalamaqdan saxlayan yeganə həll yolu “müstəqil” erməni krallıqları ilə dolu “qədim tarixdir” və onlar olmasaydı, ermənilik sırf praktiki əlaqələr və maraqlarla iç-içə olan darıxdırıcı və maraqsız qapalı dünyaya çevrilərdi.

Mən ermənilərin əsas formalaşdıran ideyasını “soyqırımı” adlandırmıram, çünki “soyqırımı” özü ikinci dərəcəlidir və məhz “qədimlik” ideyasından irəli gəlir, guya bu, qondarma dövlətçiliyin bərpasına hüquq verir.  Əslində, “qədimlik” ideyası heç kimə, o cümlədən ermənilərə heç bir hüquq vermir, lakin o, yaxınlarını asanlıqla barışmaz düşmənə çevirir.

Onu da əlavə edim ki, diasporadan danışarkən onun Türkiyədə yaşayan böyük hissəsi haqda az-az danışırıq.  Amma 4-5 nəsil əvvəl özlərini erməni adlandıranların övladları heç yerə getməyiblər, Türkiyədə yaşayırlar, yalnız mənim qohumlarımdan iki yüzdən çox şəxs var, onların haqqında dəqiq məlumatım var.  Amma tarixi uydurmalardan, ayrıca dövlət iddialarından əl çəkən ermənilər digər ermənilərin nəzərində onlar erməni olmaqdan və diasporun bir hissəsi sayılmaqdan çıxdılar.  Türkiyə ermənilərinin bütün diaspora üçün təhlükəli olmasının başqa, məncə, əsas səbəbi də var.  Söhbət ondan ibarətdir ki, türk erməniləri türklərlə qohum olduğumuzu, ən yaxın xalq olduğumuzu və bir zamanlar bir bütöv olduğumuzu xatırlayır və yaxşı bilirlər.

Və əgər tarixi ədalətdən danışırıqsa, o zaman ilk növbədə Ermənistan Respublikasının adının Cənubi Ermənistan Respublikası adlandırılması lazımdır. Bunu elə etmək lazımdır ki, heç kimdə Ermənistan Respublikası ermənilərinin dünya ermənilərinin fikrini ifadə etməsi ilə bağlı illüziya olmasın.

About Armenians by Armenian historian Phlip Ekozyants

Philip Ekozyants: "The Armenian people originated in the 16th-17th centuries AD" Vestnik Kavkaza" begins a series of interviews with the famous researcher of the history of the Caucasus and the Middle East Philip Ekozyants, dedicated to debunking historical myths about this macro-region. Our first conversation is about facts and fiction related  with the depth of the history of the Armenian people.

 - Traditionally, ideologists of Yerevan and the Diaspora say that Armenians are a people with a multi-thousand-year history.  Is there documentary evidence of this idea and how is the age of the Armenian people estimated according to existing documents?

 - Firstly, it is necessary to recognize that this is said not only in Yerevan and in the Armenian diaspora.  Moreover, the first “evidence” of this appeared far from modern Armenia, and even from the geographical region of the same name.

In my opinion, the Armenians are not the fathers of the concept of their own antiquity;  we are only its carriers.  The origins must be sought in medieval Europe.  Since the 16th century, European elites have spent enormous effort searching for technologies that would allow them to maintain power and conquer new territories, relying less on the strength of their armies than on the internal problems of their geopolitical competitors.  Divisions along religious lines proved insufficient to maintain and control divisions in society.  In addition, Europe's main rival, the Ottoman Empire, had by that time already found a formula for the peaceful coexistence of different religions within one state (only the Russian state can boast of such experience in known history).  That’s when peoples began to appear, whose history was preserved and rewritten exclusively by European scientists.  All these newly created peoples, with rare exceptions, turned out to be hostile both to their environment and to each other;  and their “history” became an inexhaustible source of mutual claims.  Thus, peoples became controlled by their creators.

 The Armenian people originated in the 16th-17th centuries AD.  The harbinger of its appearance were the names of the physical-geographical regions: Greater Armenia, Little Armenia, High Armenia;  the inhabitants of these regions soon began to be called Armenians.

The key argument of supporters of the concept of the “antiquity” of the Armenian people is the Armenian language, but the facts indicate that the Armenian language was created in the 15th-17th centuries AD, respectively, and the Armenian people appeared no earlier than this time.  It should be clarified that in the dictionaries of the 16th-17th centuries the word “people” did not have the meaning that we give it now.

 Propaganda of Armenian “antiquity” refers to texts written in Armenian, most of which are kept in the Matenadaran and on the island of St. Lazarus.  However, there are big problems with dating these texts, not only because the dating process itself is complex and there are no methods that give one hundred percent confidence in the result, but also because neither the Matenadaran nor the Mekhitarists allow an independent examination of the handwritten texts they have.

 “Ancient Armenian” texts today attract the attention of leading experts in the field of dating, who have every reason to assume that they were all written after the second half of the 18th century and are often distorted translations of Greek, Latin and other written sources.

 - The same people, speaking about the age of the Armenian people, refer to the existence of the ancient state of Urartu on the territory of modern Armenia.  Are the inhabitants of Urartu really the ancestors of modern Armenians?

 - The collection of buildings with dubious dates, called today the ancient state of Urartu, is generally difficult to connect with the modern world, and even more so with a specific modern people.  What is Urartu?  These are several inscriptions on stones, the originals of which are lost or damaged, these are some names in “ancient” texts, similar (according to some researchers) to the word Urartu, and, finally, structures discovered by archaeologists that themselves do not contain any stones with inscriptions  , no handwritten texts.  It seems to me that a person of sound mind understands that the connection between modern Armenians and “Urartians,” to put it mildly, is “far-fetched.”

 - What, in this case, can be reliably said about the origin of the Armenian people?

- What, in this case, can be reliably said about the origin of the Armenian people?

 - In my opinion, peoples are a recent invention of our civilization.  All peoples of today were populations naturally composed of large and small families.  Firstly, these were subjects of different sovereigns and, thus, they were divided territorially.  Secondly, these were subjects of different patriarchs or other spiritual leaders, and thus they were divided spiritually.  By the way, in dictionaries of the 17th-18th centuries, only religious communities were called Armenians.

 - And one more question, now about modernity, about the integrity of the Armenian people: what are the differences today in the interests and mentality of the population of Armenia and the diaspora living both in the post-secular space and in the East and West?

 - The Armenian diaspora is heterogeneous neither in space nor in time.  For example, the Kharkov Armenians, who were mainly immigrants from Turkey, are radically different from the Armenians from Armenia, Azerbaijan and Georgia in the last wave of emigration in the 1990s.  These people have very little in common - if we consider that the descendants of immigrants from Turkey hardly speak Armenian, then the only thing they have in common is the belief in the “antiquity” of the Armenian people.  If we talk about the entire diaspora, then each wave of settlement of Armenians brought its own understanding of Armenianness to the world, so the Armenian diaspora is a very diverse public, often with diametrically opposed views on issues of politics, history, education, lifestyle, and so on.  The only solution that keeps the building of the Diaspora from disintegrating is “ancient history”, full of “independent” Armenian kingdoms, without which Armenianism would become a boring and uninteresting closed world, intertwined with purely practical connections and interests.

I do not call the main formative idea of ​​the Armenians “genocide” because “genocide” itself is secondary and comes precisely from the idea of ​​“antiquity”, which supposedly gives the right to the so-called restoration of statehood.  In fact, the idea of ​​“antiquity” does not give any rights to anyone, including Armenians, but it easily turns loved ones into irreconcilable enemies.

 I would like to add that when talking about the diaspora, we rarely talk about its huge part living in Turkey.  But the descendants of those who called themselves Armenians 4-5 generations ago have not gone anywhere, they live in Turkey, only my relatives there are more than two hundred people, about whom I know for sure.  But by abandoning historical fiction and claims to a separate state, in the eyes of other Armenians they ceased to be Armenians and ceased to be considered part of the diaspora.  There is another, in my opinion, main reason why Turkish Armenians are dangerous for the entire diaspora.  It lies in the fact that Turkish Armenians remember and know well that the Turks and I are relatives, the closest peoples, and once upon a time we were one whole.

 And if we talk about historical justice, then first of all it is necessary to rename the Republic of Armenia to the Republic of Southern Armenia.  This should be done so that no one has any illusions that the Armenians of the Republic of Armenia express the opinion of Armenians around the world.

Ata tərəfdən nəslim

Əcdadlarımın mənsub olduğu Saatlı (Səədli) oymağı orta əsrlərdə həm də indiki Ermənistanı əhatə etmiş Qaraqoyunlu dövlətinin Çuxursəəd əyalətinin əmiri Səədin adı ilə bağlı olub Arpa çayının aşağı axarı və Arazın sol sahili Çuxursəəd adlanmış bölgəsində türk ellərinin ümumi adı idi. Həmin ellər Əmir Səədə məxsus idi. Tarixi qaynaqlar Əmir Səəd övladlarının Qaraqoyunlu  (Baharlı oymağı) hökmdarlarıyla əmiuşağı olduğunu göstərir. Hər iki oymağ Oğuz xaqan dastanına görə oğuz türklərinin 24 boyundan biri və Mahmud Qaşqarlıya görə "Divanü Lüğat-it-Türk"dəki iyirmi iki oğuz bölüyündən dördüncüsü olan Yıva boyuna aid idi. 

Ağqoyunlular tərəfindən  Səədlilərin (Saatlıların) hökmranlığına son qoyulduqdan sonra elin bir hissəsi İrəvan əyalətinə, oradan da Qazax-Borçalı bölgəsinə və sonra Azərbaycanın Qarabağ və Şirvan əyalətlərinə səpələnmişdir. XVIII əsrin 50-ci illərinin sonlarında Qazax mahalında və qonşu Gürcüstan sərhədlərində feodal münaqişələri nəticəsində təxminən 1759-cu ildə Qazax kəndlərinin sakinləri Qarabağ xanlığına köçməli oldular. Ailələr Cavanşir mahalının Tərtərbasar kəndində (təxmini indiki Bərdə rayonu) yerləşdi. Bir müddət sonra İbrahimxəlil xanın dövründə Qarabağ xanlığının mərkəzi Şuşa şəhərinin Saatlı məhəlləsinə həmin Saatlı (Səədli) oymağından 17 ailə köçürüldü və məktəb təsis edildi. 

XIX əsrdə Tiflis quberniyasının Borçalı qəzasında (indi Dmanisi rayonunda) Saatlı, İrəvan əyalətində Saatlı (üç kəndin adı) və indi Azərbaycanın Saatlı rayonun adları ilə mənşəcə eynidir. Saatlı orta əsrlərdə türk/azərbaycanlı ellərindən birinin adıdır. Ulu babalarım Abdullah və onun ata-babası Şuşa şəhərinin Saatlı məhəlləsindən Muğana (Şirvan əyaləti) köçüblər. Köçün səbəbi böyük ehtimala görə 1795-ci ildə Qarabağa Ağaməhəmməd xan Qacarın (1742-1797) hücumu zamanı Qarabağ xanı İbrahimxəlil xan (1732-1806) həmin obaları Şirvan xanlığına (və ya əyalətinə) (Muğan artıq bu xanlığa tabe idi) göndərdi. Qarabağlı İbrahimxəlil xan Şirvan xanı Mustafa xanın (1768-1844) hakimiyyətə gəlməsində kömək etmişdi. Amma bu obaları İbrahimxəlil xanın təkidlərinə rəğmən Mustafa xan geri qaytarmadı. 

1795-ci ildə İbrahimxəlil xan Ağaməhəmməd xan Qovanlı-Qacarın Qarabağa yürüşünü eşidib müdafiəyə hazırlaşmağa başladı. Tarixçi Mirzə Camal Cavanşir Qarabaği yazır: "(Buna görə İbrahim xan) Qarabağ ellərinin bir parasını Tiflisə, bir parasını isə Şirvan vilayətinə özü təyin etdiyi Mustafa xanın yanına göndərdi".

İbrahimxəlil xan Sisianovla aranı düzəldəndən sonra Muğan torpaqlarına və Şirvanda qalan Qarabağ obalarına görə Mustafa xana qarşı iddia irəli sürdü. Knyazla yazışmağa başlayıb, elçi göndərdi. Elçi kimi Vərəndə məliyi Məlik Cümşüdü yolladı. Onunla göndərdiyi məktubunda yazırdı: "Şirvanlı Mustafa xanla danışıqlara və onun sizə ünvanladığı tərs cavablarına gəldikdə onu aydınlaşdırmağa izin verdiyiniz üçün təşəkkür edib, əlahəzrətin məktubunu almaq şəraitinə nail oldum. Hər şey haqqında xəbərim var, yəni, Mustafa xan yazır ki, Şirvanda olan Qarabağ ailələri üç hissəyə bölünüblər. Cavad və Muğan Şirvana məxsusdur. Əgər kimsə kiməsə üç ya dörd il ruzi verirsə, onda onu mənimsəmək olarmı? Əgər mənimsəmək olarsa, onda istər Mustafa xanın atası, istərsə də Mustafa xanın özü bizim süfrəmizin qırağında güzəran keçiriblər. Çünki bu nəinki Mustafa xanı, hətta onun atasını, bütün qohumları ilə birlikdə on, ya da on beş il bizim torpaqda dolanırdıq. Axırda, hətta onlara müavinət verərək onların xanlığı təsdiq edilən Şirvana göndərdim".

Sisianovla yazışmalarda, Kürəkçay müqaviləsində (14 may 1805-ci il) İbrahimxəlil xan Mustafa xandan bu əraziləri almasını istəyir. Amma Mustafa xan heç cür razılaşmır, bunu yerli sakinlərin öhdəsinə buraxmağı təklif edir, istəyən Qarabağa gedə bilər, istəyən Şirvan əyalətində qala bilərdi. Amma heç kim Qarabağı seçmir, Şirvan xanlığında (sonra əyalət) xan daha münasib imtiyazlar verirdi.

Onların törəmələri indiki Saatlı rayonunun Mollavaizli, Minbaşı, Qıraqlı və Saatlı şəhərində yaşayırlar. Ulu babam Abdulla bəyin atasının adı Məhəmmədxəlif bəydir. Abdulla bəyin bir oğlunun adı Cəfər bəydir. Cəfərin qəbri ehtimala görə Minbaşı (Saatlı rayonu) kəndində olmalıdır. 

Onun oğlu Məşədi Rzanın Musaxan (1908-?), Talıbxan (1910-31.12.1975), İsaxan (1918-1986) və İsbərxan adlı oğulları və Şirin və Şəkər adında iki qızları olub. İki qızı (yaş fərqi 1-2 il) uşaqkən xəstəlikdən vəfat edib. Məşədi Rza (1883-1947) indiki dövrdə kənd icra nümayəndəsinə bənzər "yüzbaşı"vəzifəsini daşıyıb. Əli-Bayramlıda (indiki Şirvan) poçt müdiri vəzifəsində də işləyib. Atasından qalan mağazası da olub. Dediklərinə görə "baməzə" və "hökm sahibi" kişi olub. Gözləri mavi-yaşıl olub. Onun ikinci oğlu Talıbxan dul olmuş ikinci xanımından olan övladıdır. İlk xanımı mənim ulu nənəm Salatın xanımdır. Qardaşının adı Həsənxan və bilinən bir bacısı da (Səadətin anası) olub. Babam İsaxanın xalaları Xavər və Bəyim Sabirabadda evlənib və yaşayıb. Xavərin övladlarının adı Sürayə və Bikədir. Onlar da Sabirabad şəhərində yaşayıblar. Babamın dayısı Xalıq Qırağlıda (Saatlı rayonu) yaşayırmış və babam xarici görünüşdən ona bənzəyirmiş. Babam İsaxanın əmisi,yəni,ulu babam Məşhədi Rzanın qardaşı Həsənxanın uşaqlarından Hüseyn, Ağabikə, Balabikə və Qaraxanım olub. Babam İsaxanın Həsənxan əmisindən başqa Kərim adlı əmisi də varmış. Və Kərim əminin qızı Gülbikə Talıb əmiylə (əmoğlusu) evlənib, Hafizə adlı qızı isə Musaxan əminin oğlu Namizlə (əmisi nəvəsi) evlənib.  Məşhədi Rzanın qəbri Qıraqlı qəbristanlığındadır. 

Məşhədi Rzanın ilk övladı Musaxan (1908-1966) Mərkəzi Komitənin qəbulunda olarkən ona deyilib ki, "get rayona,"raykom" sizinlə məşğul olar". O da bu sözdən anlayıb ki,rayona getsə onu həbs edəcəklər. Qırağlı kəndindən Şükür bəy adlı şəxs Musaxanın "atla gələcəyəm bərəyə tərəf, atdan düşüb bərəyə mindimsə sən bərədən düşərsən. Çantanı (pulla dolu) qoy bərəyə,sən bərədən düş" deyibmiş. Həmin Şükür bəy də pul verirmiş ki,bərə aralanıb getməsin. Sonra görüb ki,Musaxan atdan düşərək bağlayıb bərəyə minib Qazaxıstana tərəf gedib. Beləliklə,təqibdən canını qurtarıb. Musaxan tarixi bilinməsə də Şuşada "raspolkom", Əli-Bayramlıda (indiki Şirvan) məhkəmə köməkçisi vəzifəsində işləyib.  

Onun oğlu İsaxan mənim babamdır. 1918-ci ildə Muğan mahalının Qıraqlı kəndində (indiki Saatlı rayonu) anadan olub. 1943-ci ildə İkinci Dünya müharibəsinə gedib. 

199 və 31-ci ordunun piyada alayının serjantı olub.  

(1.Ehtiyat cəbhəsi. 

2.Qərb cəbhəsi.

3. Kalinin cəbhəsi. 

4.3-cü Belarus cəbhəsi. 

5.1-ci Ukrayna cəbhəsi. 

Hərbiyə gəlişi : 11.01.1943

Hərbi hissə: 199-cu Ordu Ehtiyat Piyada Alayı (199 азсп)) Məşhur döyüşü "Köniqsberq döyüşü" olub. 1945-ci ilin aprel ayında qalib gəliblər. Müharibə ərəfəsində əskərlərə yemək gətirərkən alman qırıcısının bombardmanına məruz qalmışdır. Xoşbəxtlikdən sağ qurtulmuşdur,amma ayağı baldırına bitişik yaralı vəziyyətdə bir az aralı məsafədə tapılmışdı. Əlbəttə, bu da kəllə-beyin travması yaratmışdı. Bəstəboy, ağbəniz, gözləri mavi və yaşıl qarışığı rəngdə idi. Bu cür göz rəngi onun qardaşı uşaqları və nəvələrində də vardı. Çünki,atası Məşhədi Rza da elə idi. Hərarətli,çılğın və eyni zamanda həssas biri idi. 1948-ci ildə ailə qurmuşdur,bir il sonra bibim Zərifə dünyaya gəlmişdir. Bibim Zərifənin anası Gülxara gənc ikən vəfat etmişdir. Və beləliklə yetim bibimə xalası baxmışdır. Sonra babamla bibimin əlaqəsi kəsilmişdir. Babamın o zaman Səadət adında (bu mənim nənə tərəfdən ulu nənəmdir) bibisi qızı vardı. Onun vasitəsi ilə nəvəsi nənəm Xanbikə ilə 1950-ci ildə ailə qurdu və Qalaqayına köçdü. İlk övladı əmim Hafiz (1951-1981), sonra İnun əmi (1955-2010), ondan sonra Fövzi əmi (d.1956) və ardınca Nazim əmi (1959-2016), Kəmalə bibi (d.1960), Namilə bibi (d.1962), atam Füzuli (d.1964), Ədalət əmi (d.1965), Zenfira bibi (d.1968) və Solmaz bibi (d.1970) anadan olmuşdur. Babam İsaxan bir ara poçt müdiri işləmişdir. Müharibə veteranı (qazi) olduğu üçün rayonda nüfuzu böyük idi və hörmət edilirdi. Sonra Qalaqayın dairəsində İnun və Fövzi əmilərin köməkliyi ilə yeməkxana tikdilər. Və babamın orda işçiləri vardı. Bəzən övladları yemək hazırlanmasında (bildiyimə görə Fövzi əmi) və maliyyə nəzarətinə baxırdılar. Sovet dövründə fərdi ticarət qadağan olsa da gizli də olsa qızıl ticarətiylə məşğul idi. 1981-ci ildə gecə vaxtı qəfil qaz sızmasından (halbuki,o gün kənddə qaz yox imiş) ev partlayaraq alışıb yanmağa başladı. Əmim Hafiz müxtəlif dərəcəli ağır yanıq xəsarətləri aldı. O,özü Bakıda Maliyyə Nazirliyində işləyirdi. Müvəqqəti olaraq yoldaşı ilə Qalaqayına ata evinə gəlmişdi. Böyük hədəfləri vardı,gələcəkdə nazir və ya şəhər-rayon rəhbəri ola bilərdi. Xəstəxanada əbədi olaraq 29 yaşında gözlərini yumdu. Qıraqlı qəbristanlığında dəfn olunmuşdur. Ondan sonra evlərini dağıdıb yenidən tikməyə başladılar. Əlbəttə,bu da böyük maliyyə tələb edirdi. Həm də o dövrdə bu cür evin tikilməsində hardan maliyyənin gəldiyini dövlət orqanları quruluşa uyğun olaraq soruşurdular və sıxışdırırdılar. Sonra bibim Namilə 1986-cı ildə hamam otağında qaz partlamasından yanıq xəsarətləri aldı. Onu tez Bakıya çatdırdılar, babamın ürəyi ikinci dəfə övladının bu vəziyyətinə tab gətirməyərək vəfat etdi. Babam Qıraqlı qəbristanlığında dəfn olundu. Evdə babamdan qalan maliyyə vəsaiti ilə bibim Sankt-Peterburqda (o vaxt Leninqrad) müalicə aldı. İnun əmi 2010-cu ildə Qalaqayında avtoqəza nəticəsində vəfat etdi. Qıraqlı qəbristanlığında dəfn olundu. 2016-cı ildə Bakıda əmim Nazim də avtoqəza nəticəsində vəfat etdi. Bakıda dəfn olundu.

Nənəm Xanbikə 1930-cu ildə Qalaqayın kəndində anadan olmuşdur. Qardaşlarının adı Bəybala və Əhədağa idi. Bacılarının adı isə Cəvahir və Gülbikə idi. Nənəmin atası Aslan,anasının adı Nübar idi. 

Aslan babanın atasının adı Əhəd,anasının adı Sona idi. Aslan babanın babasının adı Xankişi və ulu babasının adı Əhəd idi. Aslan baba dəmirçiliklə məşğul idi. Dəmirçiliyi ruslardan öyrənmişdi. Onun tikdiyi evdə hal-hazırda nəvəsi Mehman qalır. Səməd, Nuşu, Əliqulu adlı qardaşları və Mirvari adlı bacısı olub. Əhəd babanın yurdunda oğlu Əliqulunun oğlu Adil əmi qalır. Nənəmin atası ulu babam Aslanın xanımı ulu nənəm Nübarın atasının adı İsgəndər bəy,anasının adı Səadət idi. Ulu nənəm,yəni,nənəm Xanbikənin nənəsi Səadət nənə nəvəsi Xanbikəylə evlənən İsaxan babamla bibiqızı-dayoğlu idilər. Nənəm Xanbikənin babası İsgəndər bəy (Bədəlov) qalaqayınlı idi. İsgəndər bəyin kiçik qardaşı Xanəhməd kəndimizdə hörmət sahibi olan Ramazan dayının atası idi. Beləliklə,Nübar nənə Ramazanla əmoğlu-əmiqızıdır. 

Xanbikə nənə 1997-ci ilin avqustunda vəfat etmişdir. Qıraqlı qəbristanlığında ilk oğlu Hafizin qəbrinin yanında dəfn olunmuşdur.

About Karabakh (Azerbaijan)

Author of the article: Tural Hamid.  

Translated from Azerbaijani Turkish.

There are 2 views on the Nagorno-Karabakh conflict:

1- Territorial conflict

 2- Ethnic conflict

The 1st view is a thesis supported by the Armenian community and many Western scholars.  According to this view, the reason for the start of this conflict is that the Nagorno-Karabakh Autonomous Province wanted to unite with the Armenian SSR, and the Supreme Soviet of the Azerbaijan SSR and the USSR did not allow it.  According to the supporters of this thesis, the Armenian pogrom that started in Sumgait turned this conflict into an ethnic conflict along with the territory.

However, even at first glance, it is clear that the issue was shifted to the ethnic framework during the preparation for the referendum on February 12, 1988.  Speaking about the people of Karabakh on the eve of the referendum, the head of the Nagorno-Karabakh Liberation Committee, Igor Muradyan, was asked about the fate of the Azerbaijani population of the region.  His answer to this question was: "Do you want to know the truth?"  I will tell you the truth.  We are not interested in the fate of these people.  For decades, even centuries, they have been a tool of power and an instrument of violence directed against us. We were not interested in their fate then, nor now."  (De Waal, 2008:31).

The 2nd view is a more realistic and fairer view of the issue.  Because the appeal of the Supreme Soviet of the Armenian SSR to join the Armenian SSR was made in February 1988, but ethnic cleansing had already begun before that.  In November 1987, nearly 4,000 Azerbaijanis were kicked out of their homes in Gafan, indicating that the conflict turned into an ethnic war.  Soviet writer Alexander Prokhanov also saw these events with his own eyes.

The Soviet leader of the time, Mikhail Gorbachev, also saw that the Karabakh conflict had already shifted to ethnic grounds.  When he met with Silva Kaputikyan and Zori Balayan, the leaders of the Karabakh movement in Moscow, he asked them the following question: "Have you thought about how what you have done will affect the fate of 207 thousand Armenians living in Baku?"  Kaputikyan answers: "Why should there be a need to think about the fate of 207,000 Armenians living in Baku?"  (Alekseyev, 2010:333).

In reality, Kaputikyan understood that this conflict was a movement that would endanger the lives of Armenians living in Azerbaijan.  But for them, the fate of a community of 200,000 was more important than a community of 500,000.  Similarly, in the early 20th century, Armenians living in Anatolia were sacrificed for the sake of establishing a state in Eastern Anatolia.

Thomas de Waal writes this about Azerbaijanis expelled from Armenia in 1987-1988: "Refugees from Mehri and Gafan were settled in the villages of Fatmayi and Saray, which are on the outskirts of Sumgait.  Fuad Musayev, chairman of the Baku party organization, aimed to prevent pogroms against the numerous Armenian population in Baku.  As a precautionary measure, thousands of workers who come to work from Sumgait to Baku every day were banned from entering the city.  Musayev unknowingly moved the disaster away from Baku and transferred it to Sumgait, which is thirty kilometers away."  (De Waal, 2008:43)

Thus, a pogrom against Armenians began in Sumgait with the instigation of nationalist youth.  We can show the impact of the events of Sumgayit both with Gafan refugees and the killing of 2 Azerbaijanis in the clashes that took place in Askaran.  There is no point in talking about the Sumgait pogrom.  As a result of this incident, 26 Armenians and 6 Azerbaijanis were killed.  The fact that 1 of the 84 accused in the events is an Armenian (Eduard Grigoryan) does not change the fact that this pogrom was committed by Azerbaijanis.  It is one of the cheap propaganda of modern Azerbaijani historiography to say that 1 Armenian organized a massacre in Armenian neighborhoods by taking Azerbaijani youths with him.  Although the fact that these events were committed by Armenians is propaganda, it can be said with ease that this event is in accordance with the wishes of Armenians of the Republic of Azerbaijan.  After these events, violence against Azerbaijanis living in Armenia began to increase.  In addition, this incident led to the ignoring of the advice of the Supreme Soviet of the USSR to prevent the Nagorno-Karabakh Autonomous Province from leaving the Azerbaijan SSR and deepening the inter-societal crisis.  In this situation, the danger to the life of Azerbaijanis in Armenia and the majority of Armenians living in Baku began to increase.

When the Nagorno-Karabakh conflict started, the sense of nationalism was clearly visible in the Armenian community and the Armenian community of Nagorno-Karabakh, but the same cannot be seen in the Armenians of Azerbaijan (especially the Armenians of Baku).

Until today, many books and articles have been written about the difference between the Armenians of Baku and the Armenians of Armenia and Nagorno-Karabakh.  I will inform about some of them below.  But first, let's hear it from the words of a woman who is a Baku Armenian: "I am a Baku Armenian.  There is a big difference between Armenians of Baku and Armenians of Armenia.  We lived in the city of Baku, where about 80 nationalities live, and the nationality of the peoples living here made no difference to us.  Our view of the world was completely different.  After the forced migration to Armenia, I saw that in this country they separate people based on their nationality.  Even though I am Armenian, they registered my nationality as Russian there.  The reason for this was that I did not know the Armenian language and customs.  We had such problems there."  (Popkov, 2003:147).

The ethnocultural diversity of the Armenian diaspora is manifested by certain differences between Armenians from Armenia and other republics of the former USSR.  Azerbaijani Armenians, especially Baku Armenians, see the Armenian leadership as the culprit for the worsening of Armenian-Azerbaijani relations.  According to them, they faced unprecedented discrimination in Azerbaijan as a result of the thoughtless political steps of the Armenian leadership (Poloskova, 2002:131).  Another difference of Baku Armenians from other Armenian communities is that they do not participate in diaspora activities (Zdorovets, 2003:14).

Azerbaijani (Soviet) orientalist Saleh Aliyev explains the difference between Baku Armenians and Karabakh Armenians in 1988-1990 as follows: "Baku Armenians, most of whom are part of the Russian-speaking part of the city, almost did not support nationalist and anti-Azerbaijani protests and slogans.  Karabakh Armenians envied Baku Armenians because of their intellectual characteristics (Aliyev, 2009:29).  Baku Armenians, on the other hand, treated Karabakh Armenians from above and below.  This was a clear example of the cultural clash between the two societies.  Such differences are recognized not only by Russian scientists, but also by Armenian historians.  In his book, Sergey Chobanyan writes about Baku Armenians who moved from Azerbaijan: "Baku Armenians could not get used to the new environment where their new neighbors called them "fake Armenians" and sometimes even refused to see themselves as Armenians.  In addition, Baku Armenians, being mainly intellectuals, did not want to go to villages that would provide them with completely different living conditions and deprive them of maintaining their social status.  Many of them in Armenia had qualifications that were not required under the new conditions.  (eg oilmen).  Due to these factors and the severe socio-economic situation in Armenia, the absolute majority of Baku refugees were forced to emigrate from Armenia.  Most of them went to Russia, Ukraine, and some to the USA.  Another characteristic of the Baku Armenians was that they became Russified and became a part of the ethnic Baku community due to their stay in the Baku environment.  For this reason, they were not at all interested in the Karabakh issue and did not support the steps taken there."  (Chobanyan, 1993:94).

Such a difference of Baku Armenians was that they were a part of the "Bakinets" nation, which was jointly formed by Azerbaijanis, Jews, Russians and other peoples living in the city.  As Azerbaijanis with this psychology differed from Azerbaijanis living in other parts of the country, Baku Armenians also differed from Karabakh and Armenian Armenians.  Currently, the vast majority of Baku Armenians live in Russia (mainly in Krasnodar and Stavropol).  Baku Armenians were the only Armenian community that wrote a letter to Armenian Prime Minister Nikol Pashinan and called on Armenia to end the occupation of Azerbaijani lands in the Karabakh war, which started on September 27 and ended with the victory of Azerbaijan.

Of course, there are Baku Armenians among them, who took the pogroms in Baku at the end of the 1980s personally and used them as part of the propaganda of the Armenian diaspora.  (Like Harry Kasparov and Emil Sanamyan).  In any case, such individuals are exceptions and do not represent the opinion of the absolute majority of the community.  The fact that they are representatives of an intellectual community does not allow them to have a revanchist nationalist psychology like the Armenians of DK and Armenia.  At present, the cultural heritage of Baku Armenians remains in our capital.  Gavriil Ter-Mikelov, the architect of the Azerbaijan State Academic Philharmonic building, Vartan Sarkisov, the architect of Lev Landau's house, Nikolay Bayev, the architect of the Opera and Ballet Theater and the Baku Former Railway Station building, were Baku Armenians.  In addition, Vartan Sarkisov was involved in the restoration of the Ismailiyya building, which was burned in 1918.  Along with architects, buildings built by Baku Armenian millionaires (Malekli building built by Armenian millionaire Sergey Tumayev, current "Azneft" building owned by Mikael Aramyan, house of David Yuzbashiyan, current Iranian embassy building, etc.) are one of the most prominent places of the capital.  According to official statistics of 1999, 104 Armenians lived in Baku.  According to the results of the official and unofficial propaganda carried out in Azerbaijan after the Karabakh war, the majority of Azerbaijanis do not believe in coexistence with Armenians.  However, this number actually shows that in the future, it is possible to live in peace with Armenians.  For this, it is necessary to carry out propaganda work on both sides, to prevent actions that will serve revanchism.  Baku Armenians are a typical example of this.

Literature used:

1)De Waal, Thomas (2008) Karabakh: Armenia and Azerbaijan.  On the paths of peace and war.

2)Чобанян, Сергей (1993) Государственная и национальная политика Азербайджана: фальсификация и агрессия

3)Алиев, Салех (2009) “Кризис в Азербайджано-армянских отношениях в 90-е годы. Причины и результаты (Проблема Карабаха)”, Иран. История, экономика, культура. Памяти С. М. Алиева

4)Здоровец, Яна (2003) Диаспоры: представительства национальностей в Москве и их деятельность

5)Полоскова, Татьяна (2002) Современные диаспоры: внутриполитические и международные аспекты

6)Попков, Вячеслав (2003) Феномен этнических диаспор

7)Алексеев, Георгий (2010) От Майендорфа до Астаны: принципиальные аспекты армяно-азербайджанского нагорно-карабахского конфликта