Filip Ekozyants: “Erməni xalqı bizim eranın 16-17-ci əsrlərində yaranıb” “Vestnik Kavkaza” Qafqaz və Yaxın Şərq tarixinin məşhur tədqiqatçısı Filipp Ekozyantsla bu makro-tarixi mifləri təkzib etməyə həsr olunmuş silsilə müsahibələrə başlayır. İlk söhbətimiz erməni xalqının tarixinin dərinliyi ilə bağlı faktlar və uydurmalardan gedir.
- Ənənəvi olaraq İrəvan və diaspor ideoloqları deyirlər ki, ermənilər çoxminillik tarixə malik xalqdır. Bu fikrin sənədli sübutu varmı və mövcud sənədlərə əsasən erməni xalqının yaşı necə qiymətləndirilir?
- Birincisi, etiraf etmək lazımdır ki, bunu təkcə İrəvanda deyil, erməni diasporunda da deyirlər. Üstəlik, bunun ilk “dəlilləri” müasir Ermənistandan, hətta eyniadlı coğrafi bölgədən çox uzaqlarda ortaya çıxdı.
Məncə, ermənilər öz qədimlik anlayışının ataları deyillər; biz ancaq onun daşıyıcılarıyıq. Mənşəyi orta əsrlər Avropasında axtarmaq lazımdır. 16-cı əsrdən bəri Avropa elitaları öz geosiyasi rəqiblərinin daxili problemlərindən daha çox öz ordularının gücünə arxalanaraq, güclərini qoruyub saxlamağa və yeni ərazilər fəth etməyə imkan verən texnologiyaların axtarışına böyük səy sərf ediblər. Dini zəmində bölünmələr cəmiyyətdəki parçalanmaları saxlamaq və idarə etmək üçün kifayət etmədi. Bundan əlavə, Avropanın əsas rəqibi olan Osmanlı imperiyası o vaxta qədər müxtəlif dinlərin bir dövlət daxilində dinc yanaşı yaşamasının düsturunu tapmışdı (məlum tarixdə yalnız Rusiya dövləti belə təcrübə ilə öyünə bilər). Məhz o zaman tarixləri yalnız Avropa alimləri tərəfindən qorunub yenidən yazılmış xalqlar meydana çıxmağa başladı. Bütün bu yeni yaradılmış xalqlar, nadir istisnalar istisna olmaqla, həm öz mühitinə, həm də bir-birinə düşmən oldular; və onların “tarixi” qarşılıqlı iddiaların tükənməz mənbəyinə çevrildi. Beləliklə, xalqlar öz yaradıcılarının nəzarətinə keçdilər.
Erməni xalqı eramızın 16-17-ci əsrlərində yaranmışdır. Onun meydana gəlməsinin müjdəçisi fiziki-coğrafi bölgələrinin adları idi: Böyük Ermənistan, Kiçik Ermənistan, Yuxarı Ermənistan; bu bölgələrin sakinləri tezliklə erməni adlandırılmağa başladılar.
Erməni xalqının “qədimliyi” konsepsiyasının tərəfdarlarının əsas arqumenti erməni dilidir, lakin faktlar göstərir ki, erməni dili müvafiq olaraq bizim eranın 15-17-ci əsrlərində yaranıb və erməni xalqı bundan əvvəl yaranıb. Aydınlaşdırmaq lazımdır ki, 16-17-ci əsrlərə aid lüğətlərdə “xalq” sözünün indiki mənası ilə eyni deyildi.
Ermənilərin “qədim dövrünün” təbliğatı dedikdə, əksəriyyəti Matenadaranda və Müqəddəs Lazar adasında saxlanılan erməni dilində yazılmış mətnlər nəzərdə tutulur. Bununla belə, bu mətnlərin müəyyənləşdirilməsində böyük problemlər var, təkcə ona görə deyil ki, tanışlıq prosesinin özü mürəkkəbdir və nəticəyə yüz faiz əminlik verən heç bir üsul yoxdur, həm də ona görə ki, nə Matenadaran, nə də mxitaristlər əlyazma mətnlərin müstəqil araşdırılmasına imkan vermirlər.
“Qədim erməni” mətnləri bu gün tanışlıq sahəsində aparıcı mütəxəssislərin diqqətini cəlb edir, onların hamısının 18-ci əsrin ikinci yarısından sonra yazıldığını güman etmək üçün bütün əsasları var və tez-tez yunan, latın və digər yazılı mənbələrin təhrif olunmuş tərcümələridir.
-Erməni xalqının yaşından danışan eyni adamlar müasir Ermənistan ərazisində qədim Urartu dövlətinin mövcudluğuna istinad edirlər. Urartu sakinləri doğrudanmı müasir ermənilərin əcdadlarıdır?
- Bu gün qədim Urartu dövləti adlanan, tarixləri şübhəli olan binalar toplusunu müasir dünya ilə, daha çox konkret müasir insanlarla əlaqələndirmək ümumiyyətlə çətindir. Urartu nədir? Bunlar orijinalı itmiş və ya zədələnmiş daşların üzərindəki bir neçə yazıdır, bunlar “qədim” mətnlərdəki bəzi adlar, (bəzi tədqiqatçılara görə) Urartu sözünə bənzəyən adlar və nəhayət, arxeoloqlar tərəfindən aşkar edilmiş və özlərinin heç bir əsası olmayan tikililərdir, yazıları olan hər hansı daşları ehtiva edir və əlyazma mətnləri yoxdur. Mənə elə gəlir ki, ağlı başında olan kəs müasir ermənilərlə “urartulular” arasındakı əlaqənin, yumşaq desək, “uzaq” olduğunu başa düşür.
- Belə olan halda erməni xalqının mənşəyi haqqında etibarlı nə demək olar?
- Məncə, xalqlar bizim sivilizasiyanın yeni kəşfidir. İndiki bütün xalqlar təbii olaraq böyük və kiçik ailələrdən ibarət əhali idi. Birincisi, bunlar müxtəlif suverenlərin təbəələri idi və beləliklə, ərazi baxımından bölündülər. İkincisi, bunlar müxtəlif patriarxların və ya digər ruhani liderlərin təbəələri idi və buna görə də ruhən bölündülər. Yeri gəlmişkən, 17-18-ci əsrlərə aid lüğətlərdə yalnız dini icmalar erməni adlanırdı.
- Və daha bir sual, indi müasirlik, erməni xalqının bütövlüyü haqqında: bu gün Ermənistan əhalisinin və həm post-dünyəvi məkanda, həm də Şərq və Qərbdə yaşayan diasporun maraqları və mentalitetində hansı fərqlər var?
- Erməni diasporu nə məkan, nə də zaman baxımından heterojen deyil. Məsələn, əsasən Türkiyədən mühacir olan Xarkov erməniləri 1990-cı illərin son mühacirət dalğasında Ermənistan, Azərbaycan və Gürcüstandan olan ermənilərdən köklü şəkildə fərqlənir. Bu insanların çox az ümumi cəhətləri var – nəzərə alsaq ki, Türkiyədən gələn mühacirlərin nəsli çətin ki, ermənicə danışır, onda onları birləşdirən yeganə cəhət erməni xalqının “qədimliyinə” inamdır. Əgər bütün diaspora haqqında danışırıqsa, o zaman ermənilərin məskunlaşmasının hər dalğası dünyaya öz ermənilik anlayışını gətirdi, ona görə də erməni diasporu siyasət, tarix, təhsil, həyat tərzi məsələlərində çox vaxt diametral əks baxışları olan çox müxtəlif icmadır və s. Diaspor quruculuğunu parçalamaqdan saxlayan yeganə həll yolu “müstəqil” erməni krallıqları ilə dolu “qədim tarixdir” və onlar olmasaydı, ermənilik sırf praktiki əlaqələr və maraqlarla iç-içə olan darıxdırıcı və maraqsız qapalı dünyaya çevrilərdi.
Mən ermənilərin əsas formalaşdıran ideyasını “soyqırımı” adlandırmıram, çünki “soyqırımı” özü ikinci dərəcəlidir və məhz “qədimlik” ideyasından irəli gəlir, guya bu, qondarma dövlətçiliyin bərpasına hüquq verir. Əslində, “qədimlik” ideyası heç kimə, o cümlədən ermənilərə heç bir hüquq vermir, lakin o, yaxınlarını asanlıqla barışmaz düşmənə çevirir.
Onu da əlavə edim ki, diasporadan danışarkən onun Türkiyədə yaşayan böyük hissəsi haqda az-az danışırıq. Amma 4-5 nəsil əvvəl özlərini erməni adlandıranların övladları heç yerə getməyiblər, Türkiyədə yaşayırlar, yalnız mənim qohumlarımdan iki yüzdən çox şəxs var, onların haqqında dəqiq məlumatım var. Amma tarixi uydurmalardan, ayrıca dövlət iddialarından əl çəkən ermənilər digər ermənilərin nəzərində onlar erməni olmaqdan və diasporun bir hissəsi sayılmaqdan çıxdılar. Türkiyə ermənilərinin bütün diaspora üçün təhlükəli olmasının başqa, məncə, əsas səbəbi də var. Söhbət ondan ibarətdir ki, türk erməniləri türklərlə qohum olduğumuzu, ən yaxın xalq olduğumuzu və bir zamanlar bir bütöv olduğumuzu xatırlayır və yaxşı bilirlər.
Və əgər tarixi ədalətdən danışırıqsa, o zaman ilk növbədə Ermənistan Respublikasının adının Cənubi Ermənistan Respublikası adlandırılması lazımdır. Bunu elə etmək lazımdır ki, heç kimdə Ermənistan Respublikası ermənilərinin dünya ermənilərinin fikrini ifadə etməsi ilə bağlı illüziya olmasın.
No comments:
Post a Comment