Nəmrud kimdir?

Nəmrud kimdir? Onun həyatı haqqında məlumat varmı? Van Qelderen ilk dəfə 1914-cü ildə Naram-Sinin Nəmrud (Nimrud) olduğuna iddia etmiş və əsərini nəşr etdirərək Nəmrud kimdir sualına cavab Nəram-Sin deyə vermişdir. Biz sadəcə Nəmrudun kim olduğunu oxuyuruq, çox düşünmədən, amma bu Nəmrudun kim olduğunu heç düşünmüsünüzmü? Nəmrud Quranda Hz.İbrahimə qəzəblənən və onu atəşə atan zalım hökmdar kimi təsvir edilir. Allah əgər Hz.İbrahim kimi qəhrəmanı Nəmruda elçi göndərmişsə, Nəmrud çox güclü və azğın bir hökmdar olmalı idi. Nəmrud hədis mənbələrində dünya hökmdarı titulu almış dörd hökmdardan biri kimi qeyd edilir.

Nəmrud: Sarqonun nəvəsi Naram-Sin

Mesopotamiya coğrafiyasında yaşamış şumerlər, akadlar, babillilər, assurlar kimi insanlara baxdığımızda Hz.İbrahimin yaşadığı dövr olduğu təxmin edilən 2000-2500-ci illəri arasında yaşamış çox qəddar bir krallıq var idi və o, dünyada ilk dəfə tanrılıq iddiasında bulunaraq "şahı" titulunu aldı. Bu kral Böyük Sarqonun nəvəsi Naram-Sindir. Naram-Sini tanımaq Nəmrud kimdir sualına cavab vermək üçün vacibdir.

Böyük Sarqon Mesopotamiyada Akkad dövlətini qurduqdan sonra onun nəvəsi Naram-Sin bütün Mesopotamiya şəhərlərini tutdu. O, ərazisinə əlçatmaz olduğu bildirilən və Aralıq dənizinə qədər uzanan Eblanı da daxil etdi və Anadoludan Cənub-Şərqi Anadolu bölgəsini də əhatə edən tarixdə ilk imperiyanı qurdu.

Naram-Sin və tanrılıq iddiası

Naram-Sin özünü tanrı elan edən ilk kraldır. Bundan əvvəl krallar özlərini Tanrı yanında xalqının nümayəndələri adlandırırdılar, lakin Naram-Sin ilə bu başlıq dəyişdi və Naram-Sin özünü ibadət edilən tanrılardan biri elan etdi.

Kreylinq (1922) Mesopotamiyanın Marad şəhərinin Naram-Sinin oğlu İshakku tərəfindən idarə olunduğunu və onun atası Naram-Sinə sitayiş etmək üçün ''En-Marad=Nəmrud'' məbədini tikdiyini yazır.  Məbədin digər adı Luqal-Maraddadır. Deməli, Nəmrud adı əslində bu məbəddən gəlir. Zaman keçdikcə bu hökmdar xalq arasında Nəmrud adı ilə tanındı.

Tövratda Nəmrud kimdir?

Tövratın Yaradılış fəslində Nəmruddan “yer üzünün qüdrətli adamı” və “Rəbbin gözündə qüdrətli ovçu” kimi bəhs edilir (Yaradılış, 10/8, 9). Yaradılış təfsirçilərinə görə, Nəmrud qaranlıq gücdür, lakin güclü şəxsiyyətdir və dünyanın ilk və ən böyük imperialistidir. Talmud mətnlərində Nəmrud, Hz.İbrahimi oda atan və bütün insanları Allaha qarşı üsyana sövq edən şər hökmdar olduğu vurğulanır.

İslamda Nəmrud

Nəmrudun kim olduğu sualı tarix boyu İslam alimləri arasında soruşulmuş, lakin hələ də arxeoloji qazıntılar aparılmadığı üçün dəqiq cavab verilməmişdir.  Hədislərdə Nəmrud adı çəkilsə də, Quranda onun adı açıq-aydın qeyd olunmasa da, hökmdarlıq verilən şəxs kimi qeyd edilir.

əl-Bəqərə surəsi, 258-ci ayə: Allah İbrahimə hökmranlıq verdiyinə görə Rəbbi barəsində onunla (İbrahimlə) mübahisə edən şəxsi (Nəmrudu) görmədinmi? O zaman İbrahim demişdi: “Mənim Rəbbim dirildir və öldürür”. O da: “Mən də dirildir və öldürürəm”, – demişdi. İbrahim: “Şübhəsiz ki, Allah Günəşi şərqdən gətirir. Sən də onu qərbdən gətir!” – demiş, həmin vaxt o kafir donub qalmışdı. Allah zalım qövmü doğru yola yönəltməz!

Zalım kral Naram-Sin

Naram-Sin Ay tanrısının sevdiyi deməkdir. Sin Ay tanrısı, Naram isə sevdiyi deməkdir. Ayı və müxtəlif ulduzları Tanrı adlandırmaqla yanaşı, Naram-Sin də özünü Tanrı elan etmişdir. Bəqərə surəsi 258-ci ayəyə görə, Nəmrud həyat vermək və insanları öldürmək qüdrətinə malik olduğunu, yəni həyatlara nəzarət etdiyini iddia edir. Bu önəmli faktdır, çünki, Parisdəki Luvr muzeyində nümayiş etdirilən Naram-Sinə məxsus relyefdə Naram-Sin öz düşmənlərini öldürür, bəzilərinin həyatı üçün dilləndirir, ulduz isə Venera və ya Yupiteri simvolizə edir və üzərində tanrı kimi təsvir olunduğu əks olunub. Bu şəkil onun zalım hökmdar olduğunu göstərən relyefdir.  Bəzilərinə görə, bu relyef Naram-Sinin ölümü və həyatı idarə etdiyini göstərən bir steldir.

Hz.İbrahimin yaşadığı Ur şəhəri hansıdır?

Tövratda Hz.İbrahimin Ur Kasdim şəhərində yaşayarkən Nəmrud tərəfindən oda atıldığı yazılır. Ur şəhərinin yeri uzun müddətdir müzakirə mövzusudur.  Mesopotamiyanın cənubunda Ur şəhəri, yoxsa şimalda Urfa şəhəri?

Baxmayaraq ki, tarixçi Qordon (1908-2001) 1930-cu illərdə Mesopotamiyanın cənubundakı Urda qazıntı aparsa da, böyük arxeoloq Vullinin fikirlərini qəbul edə bilmədi. Əvəzində o bildirdi ki, İbrahimin atası Terah və ailəsi Kənana getmək üçün Ur-Kasdimdən ayrılıb Harranda dayansalar, Ur-Kasdimin yeri Harranın şimalında olmalı idi.

Bu məlumat nöqtələrini nəzərə alaraq, İbrahimin məmləkətinin Şimali Mesopotamiyada Ur şəhəri = Türkiyənin cənub-şərqində Harrandan 44 km şimalda yerləşən Urfa olması daha inandırıcı təklifdir. Çox güman ki, bu şəhər Het çarlığı ilə bağlı olan Uqaritdən (e.ə. 14-13-cü əsrlər) çıxan mixi lövhələrdə Ura kimi qeyd olunan şəhərdir. Urfadan Kənana səyahət doğrudan da Harrandan keçəcəkdi.

Yerli (türk) yəhudi, xristian və müsəlman ənənələri bu şəhəri İncildəki Ur, İbrahimin doğulduğu yer kimi tanıdır.  Əslində, bu fikir 19-cu əsrin Müqəddəs Kitab alimləri tərəfindən geniş şəkildə qəbul edilmişdi.  Məsələn, dövrün aparıcı İncil alimlərindən biri olan Corc Buş (1796-1859) İncildəki Ur-Kasdim ilə bağlı aşağıdakıları qeyd edir:

Burada adı çəkilən şəhərə gəlincə, təfsirçilər tərəfindən yeri müəyyən etməkdə müəyyən çətinliklər yaranıb, lakin şərqdə ümumiyyətlə Yuxarı Mesopotamiyada indiki Orfah (Urfa) şəhəri ilə eyniləşdirilir. Cənab Volfun sözlərinə görə, yəhudilər hələ də onu mətn adı ilə, Oor Kasdim və ya Kəldanilərin Ur şəhəri adlandırırlar və bu, İbrahimin doğulduğu yer kimi ziyarət yeridir.  Müsəlmanların gözəl məscidi var, həyətində balıqla dolu göl var, patriarx üçün müqəddəs sayılan və tutulması qadağandır.

Xüsusilə, Terahın atası Nahorun və babası Seruqun adları da Urfa bölgəsindəki bəzi yaşayış məntəqələrinin adlarıdır.

İbrahimin məmləkəti Ur şəhərinin Mesopotamiyanın şimalında olması lazım olduğu iddiasına əlavə dəstək Arami əlaqəsindən gəlir. Təsniyə 26:5 İsrailin əcdadlarını sərgərdan Aramilar kimi təsvir edir: אֲרַמִּי אֹבֵד אָבִי “Atam sərgərdan Arami idi”. Aramilərin ürəyi Mesopotamiyanın şimalında yerləşir.  Əslində, İncil Urfanın yerləşdiyi ərazini “yanan Aram Naharaim” adlandırır. “İki çay arasında” (Yaradılış 24:10 və s.), yəni Dəclə və Fərat.  Yaradılış 22:21-22 Aram və Çesedi (~Xaldeya) Nahor ailəsinin övladları kimi qarşı-qarşıya qoyur, bu da onların Mesopotamiyanın şimalında bir-birinə yaxın yerləşdiyini göstərir.

Nəhayət, Tövratda İbrahimin yaşadığı yer kimi qeyd olunan Xaldeylilərin Ur ifadəsi Cənubi Mesopotamiyanın məşhur Ur şəhərinin qeyd edilmədiyini nəzərdə tutur, çünki cənubdakı böyük Ur şəhərini təsvir etmək üçün bu ifadəyə ehtiyac yoxdur.  Əslində, şimal Ur böyük cənub Ur şəhərinin metropoliyasının koloniyası kimi qurulmuşdur və təbii olaraq başqa ad da veriləcəkdi.  Müqayisə edilə bilən bir nümunə olaraq, böyük bir ingilis şəhəri üçün sadəcə olaraq "London" dedikdə, onun forpostlarından birinə "London, Ontario" (1793-1826-cı illər arasında adlandırılmış və qurulmuş) kimi istinad etməliyik.

Urfa Ur şəhəridir

Bəli, Vullinin Ur şəhərini kəşf etməsi və onu İbrahimin Ur şəhəri adlandırması daha sonra müzakirə olunacaqdı.  Çünki, Urfanın Harran mahalının Altınbaşaq kəndi yaxınlığında başlayan qazıntılar yeni namizəd şəhəri Urfa şəhəri kimi göstərmişdir. Yenə Uqarit, Nuzi və Ebla lövhələri şimaldakı Ur şəhərinə aiddir. Yəhudi tarixinin bir çox alimləri Ur şəhərini Urfa hesab edirlər.

Tövratda Hz.İbrahimin Ur şəhərini tərk edərək Kənana keçərkən Harranda dayandığı, Harranın Urfaya yaxın və Kənan bölgəsinə gedən yol üzərində olduğu, Harranın da qədim zamanlardan Urfa kimi əhəmiyyətli bir yaşayış məntəqəsi olduğu ifadə edilir və Harranın da Urfaya yaxın olması da diqqətəlayiq bir dəlildir.  (Mövzudan kənar olaraq Harrandan 40 km məsafədə dünyanın ən qədim məbədi olan Göbəklitəpənin olması bu bölgəni dünyanın ən qədim yaşayış məntəqəsi və bütpərəstliyin mərkəzi olmağa ən əhəmiyyətli namizəd edir.)

Marşrut baxımından İbrahimin Kənana gedən yolunu nəzərə alsaq, Urfa şəhərindən yola düşmək Cənubi Ur şəhərindən yola düşməkdən daha məqbul bir yol ortaya çıxarır.  

Naram-Sin Urfaya gəldimi?

Naram-Sin Anadolunun cənubuna, Şimali Mesopotamiya bölgəsinə səfərlər etdi və lövhələrdəki ifadələrə görə orada 17 krallığı devirdi. O, Diyarbəkiri ələ keçirərkən burada bir stel (dikilitaş) tikdirmişdi. Şanlıurfa Titriş kurqanında tapılan ördəkşəkilli çəkidə Naram-Sinin oğlu olan sonuncu Akkad kralının adı oxunur. Urfa Sultantəpədə aparılan qazıntılar zamanı yenə Akkad krallarına aid mətnlər üzə çıxarılıb.  Sultantəpədə Naramsin və düşmən tayfaları-Kutha əfsanəsindən bəhs edən yazılar da tapılıb. Urfanın mərkəzindəki Konuklu (Kazane) kəndində aparılan qazıntılar zamanı akkad lövhələri tapılmışdır.

Yenə Naram-Sin, Sinin sevdiyi deməkdir. Sin Ay ilahəsi deməkdir və Urfa və Harran Sin kultunun mərkəzləridir. Bütün bunlar Naram-Sinin Cənub-Şərqi Anadolunu fəth edərkən Urfanı öz ərazisinə birləşdirdiyini göstərir.  Bundan əlavə, Urfa eramızdan əvvəl 2000-ci ildən Orta əsrlərə qədər Yaxın Şərq bütpərəstliyinin (bütpərəstliyin) demək olar ki, ziyarət mərkəzi olmuşdur. Yəni, bu şəhərdə çox məşhur və böyük bütlər var idi və bu tarixlərin başlanğıcı məhz Hz.  İbrahimin dövrünə uyğun gəlir.

Naram-Sin və İbrahimin qarşılaşması.

Tarixi fraqmentləri Quranda bildirilən məlumatlarla birləşdirsək, Naram-Sin Cənubi Mesopotamiyadan Anadolu və Urfaya fəthlər üçün gəldiyi zaman şəhərin böyükləri İbrahim adlı bir gəncin ibadət etməkdən imtina etdiyi üçün əziyyət çəkdiklərini, bütlərə zərər vurduğunu bildirdilər və Naram-Sin Quranda deyildiyi kimi, onu öz hüzuruna çağırdı və inandırmağa çalışdı, lakin buna inanmadığı üçün onu oda atmağı əmr etdi.

İbrahim odda yanmadı və Allah İbrahimə Mesopotamiyanı, yəni Naram-Sin torpağını tərk etməyi əmr etdi, çünki o, Naram-Sinin ölkəsinə böyük fəlakətlər göndərəcək və bu fəlakətlər həm Naram-Sinin naməlum ölümünə səbəb olacaq,həm də Akkad imperiyasının tezliklə sonunu yaxınlaşdıracaqdı.

Akkad imperatorluğunun dağılması

Naram-Sinin imperiyası iki fərqli bölgədən ibarət idi: şimalda münbit yağışlı əkinçilik bölgələri və cənubda Dəclə və Fərat çayları arasında suvarılan allüvial düzənlik.  Akkad imperiyası 4170 ± 150 il əvvəl qəfil dağılana qədər təxminən 100 il çiçəkləndi. Şimal bölgəsindəki Tell Leilan şəhəri tərk edilmiş və küləyin bir metrə sürdüyü lillə örtülmüşdür. Şimaldan gələn qaçqınlar cənub düzənliklərinə köçdülər.  Nəhayət, təxminən 300 il sonra şimala köç dalğası oldu, lakin əvvəlki hadisələr regionda sabitliyi pozdu və siyasi strukturları dəyişdi.

4200 il əvvəl baş vermiş qəfil quraqlığın səbəbi hələ də məlum deyil.  Təklif edilən səbəblərdən biri Şimali Atlantikanın soyumasıdır.  Müasir instrumental qeydlər göstərir ki, Mesopotamiyada quraqlıqlar Şimali Atlantika dənizinin səthinin temperaturu qeyri-adi dərəcədə soyuq olduqda baş verib.

Başqa bir ehtimal odur ki, Hind okeanında və Sakit Okeanın qərbində tropik dəniz səthinin temperaturunun dəyişməsi Yaxın Şərq, Hindistan və Şərqi Afrikada quraqlığa səbəb olur.  Qəfil quraqlığın səbəbi nə olursa olsun, birləşmiş arxeoloji və paleoklimatik sübutlar iqlim dəyişikliyinin bu mürəkkəb cəmiyyətin dağılmasında böyük rol oynadığına dair güclü sübutlar təqdim edir.  Quraqlıq səbəbindən Dəclə və Fərat çaylarının düzənliklərində sular çəkilmiş və bu yataqlar kalsit və dolomit mineralları ilə dolaraq torpağı yararsız hala salmışdır.

Naram-Sinin naməlum ölümü

Dünyanın ilk imperiyası olan Akkad imperatorluğu ümumilikdə 5 kral tərəfindən idarə olunub.  Sarqonun qurduğu imperiya ən böyük ərazisini Naram-Sinin dövründə əldə etdi, lakin Naram-Sin ən qüdrətli dövründə naməlum səbəbdən öldü və onun yerinə keçən oğlu Şar-Kali-Şarri tezliklə imperiyanı quraqlıq və quti xalqlarının istilası səbəbindən itirdi.

Beləliklə, imperiya ən güclü olduğu zaman fəlakətə sürükləndi və Naram-Sinin naməlum ölümü ilə gözlənilmədən yox oldu.  Maraqlıdır ki, lövhələrdə Naram-Sinin nailiyyətləri haqqında çoxlu məlumatlar olsa da, dövlət Naram-Sinin ölümünü lövhələrdə qeyd etməyib. Bu, kralın xoşagəlməz bir ölümlə öldüyünü göstərir.