Bizə aid insan tipi olan "Homo Sapiens"in 200 min il öncə Şərqi Afrikada ortaya çıxıb.
2013-cü ildə aparılan araşdırmaya görə, ən yaşlı anamız 99-148 min il əvvəl, insan növü Afrikanı tərk edib Yerə yayılmadan əvvəl təxminən 50 min nəfərlik bir cəmiyyətdə yaşayıb. Əslində, araşdırmalara görə, insan növünün populyasiyası heç vaxt 10 mindən aşağı düşməyib.
Əslində, əcdadlarımız arasında yer alan "Homo erectus"dan fərqli olaraq, sərt təbii şəraitdə nəsli kəsilməməyimizi qismən sürətlə artan əhalimizə borcluyuq.
Bu gün yaşayan bütün insanların ümumi ulu nənəsi varsa, onların da ortaq ulu babası var. Bununla belə, mitoxondrial DNT yalnız qadınlardan miras alındığından, bizim ən yaxın ortaq kişi əcdadımız mütləq Mitoxondrial Həvva ilə müasir deyildir; çünki kişi cinsini təyin edən Y xromosomu hüceyrələrin nüvə DNT-sindən keçir.
Genetik Adəmin 120-156 min il əvvəl yaşadığını təxmin edirik. Bundan əlavə, 195 min il əvvəl yaşamış insan növü kimi fərqlənən ilk kişi və qadınlar da var.
Ancaq Adəmin adını çəkdiyimiz Yəhudilik, İslam və Xristianlıqla məhdudlaşsaq, deyə bilərik ki, Adəmin ümumiyyətlə təxminən 5700 il əvvəl yaşadığı hesab edilir.
Ancaq buna diqqət yetirək: Müqəddəs kitablarda ilk insanın fiziki olaraq ilk insan olduğuna inanaraq təkamül həqiqəti ilə ziddiyyət təşkil edənlərlə yanaşı, Adəmi dinə inanan ilk insan olaraq təyin edənlər də var.
"Homo sapiens", yəni biz canlı bir növ deyilik, canlıların alt növüyük. Bu baxımdan biz "Homo" başlığı ilə bütün növlərlə genetik olaraq qohumuq. O qədər ki, biz 70 min il əvvəl "Neandertal" insanlar və "Homo erectus" ilə birlikdə yaşamışıq. Sonra onların nəsli kəsildi və sonda biz həyatda qaldıq.
İndiki meymunlar (şimpanzelər, qorillalar, oranqutanlar və s.) bizim qohumlarımızdır və insan növlərindən daha gec yaranıblar. Bəlkə 2 milyon ildən sonra onlar da ağıllı sivilizasiya quracaqlar.
58 milyon il geriyə getdiyimiz zaman, insanlar, qorillalar, şimpanzelər və quyruqlu makakalar da daxil olmaqla bütün primatların ortaq əcdadını tapırıq: "Plesiadapis"lə tanış oluruq. Bu ağac canlısı dinozavrların nəsli kəsildikdən sonra meydana çıxmışdır. 160 milyon il öncəye getdikdə
Juramayanın son Yura dövründə dinozavrlarla yanaşı yaşadığını görürük. Qunduz və siçan arasında olan bu gəmirici ilk plasental məməlilərdən biri hesab olunur. Ancaq 165 milyon nəsil geriyə qayıtdıqda vəziyyət dəyişir.
300 milyon il öncəyə getdikdə bu dəfə biz gec karbon dövrü ilə qarşılaşırıq; Yəni, Karbon tropik meşələri dövründə yaşamış, daşlaşmış qalıqları günümüzün kömür yataqlarını təşkil edən bir sürünən: İlan və kərtənkələ də daxil olmaqla bütün sürünənlərin ortaq əcdadı "Hylonomus"dur. Sürünənlər dinozavrlardan əvvəl meydana çıxdı.
Diqqət etsək görərik ki, bütün canlı növlərinin əcdadları təkamül ağacında budaq kimi bir-birinə bağlıdır. Əsl ağac kimi, gənc və nazik budaqlar milyardlarla il əvvəl qalın və yaşlı əsas budaqlara bağlanır.
Biz buna filogenetika deyirik; yəni genetik elm vasitəsilə canlıların nəsil ağacını yaratmaq. İlk canlı DNT, RNT və hətta genlərdən əvvəl əmələ gəlmişdir.
Ona görə də filogenetika bizə ilk canlını vermir.
Daha dəqiq desək, paleoantropologiya (qədim insan elmi) insanların mənşəyini, təkamül isə canlıların necə təkamül keçirib fərqliləşdiyini araşdırır. Başqa sözlə, yeni canlıların necə meydana gəldiyini göstərir. İlk canlının necə meydana gəldiyi biokimyanın mövzusudur. Nəysə, biz həyat ağacına geriyə doğru davam edək:
İndi 185 milyon nəsil əvvəl yaşamış babamıza gəlirik: "Tiktaalik". Qurbağalar və salamandrlar kimi bütün suda-quruda yaşayanların ortaq əcdadıdır. Ola bilsin ki, dənizlərdən quruya çıxan ilk onurğalı quru heyvandır.
Təbii ki, Yer kürəmizin yaşı 4,55 milyard ildir və bugünkü bütün canlıların sonuncu universal ortaq əcdadı ən azı 4 milyard il əvvəl yaşamışdır (baxmayaraq ki, Yer kürəsindəki ilk canlı varlıq 4,4 milyard il əvvəl yaşamışdır, lakin onun nəsli hələ sağ qalmamışdır bu günə qədər. Ona görə də ilk canlı varlıq yəqin ki, bizə başqa bir ulduzdan gələn yadplanetli kimi yaddır.)
İlk dinozavr və ilk sürünən -
Ümumiyyətlə, hər hansı bir canlı növünün ilk nümunəsini, ilk fərdini necə tapa bilərik? "Homo erectus" və "Homo sapiens" arasında qəti bir keçid nöqtəsi varmı? Burada böyük bir problem yaranır: Hər nəsil öz valideynləri və uşaqları ilə eyni növə aiddir.
Bir sözlə, "Homo heidelbergensis" gecə yatıb səhər oyananda "Homo sapiens" olmamışdır. Körpə ikən bir gecədə gənc olmadığınız kimi, canlı növlər də birdən-birə meydana çıxmır. O, mutasiyaların toplanması və təkamülün lehinə çevrilməsi ilə yavaş-yavaş inkişaf edir.
Xatırladaq ki, insan növü Şərqi Afrikada yaranıb və oradan Yerə yayılıb. Homo sapiens Afrikadan 90 min il əvvəl yayılmağa başladı.
Tədqiqatçılar yaxın zamanda Mərakeşdə apardıqları qazıntılarda onun "Homo sapiensə" çox bənzəyən, ancaq bir az fərqli çənə sümüyü olan və 315 min il əvvəl yaşamış bir canlı tapdılar. Bu canlı "Homo sapiens" və "Homo heidelbergensis" (?) arasında keçid mərhələsi idi.
Buna görə də sümükləri ayrı bir canlı növünə qoymaq mümkün deyildi. Beləliklə, ilk insanın nə vaxt yaşadığı sualına cavab verə bilərik: Heç vaxt! İnsan növünün təxminən 200 min il əvvəl meydana gəldiyini bilirik; lakin onun ortaya çıxdığı konkret gün yoxdur.
Yalnız 200 min il əvvəl "Homo sapiens"in genetik xüsusiyyətləri (bir neçə yüz min il ərzində tədricən və kümülatif olaraq dəyişir) bizdən əvvəlki insan növlərindən kifayət qədər fərqləndi. Beləliklə, ilk insan (!) meydana çıxdı.
Bu tapıntılar "Homo sapiens"in Şimali Afrikada ortaya çıxdığını göstərmir. Bunun əvəzinə, "Homo sapiens"in əcdadlarının 315 min il əvvəl Şimali Afrikaya da yayıldığını göstərir.
Niyə ilk insan yoxdur?
İlk insan olaraq xarakterizə edilə biləcək bir fərd tapmamağımızın səbəbi canlıların bir gecədə təkamül etməməsidir. Bunun baş verməsi üçün qolunuz kəsildikdən sonra, Batman v Superman: Dawn of Justice filmindəki Doom canavarı kimi bir neçə saniyə ərzində yenidən böyüməli olacaq.
Bu, bədənin çox enerji sərf etməsini tələb edəcəkdir. Bu qədər enerji qolunuzu sağaltmaq əvəzinə sizi yandırıb külə çevirər. Bir sözlə, təkamül bir gecədə baş vermir; Çünki canlıların bir gecədə dəyişmək üçün kifayət qədər enerji istehsal etməsi və idarə olunan enerji istehsal etməsi termodinamika qanunlarına ziddir.
Yenə də həyatın təkamüldən əvvəl yarandığını deyirdik. Əgər həyatın necə əmələ gəldiyi ilə maraqlanırsınızsa, həyatın mənşəyi ilə bağlı məqaləni oxuya və ya həyatın ilk dəfə Marsda görünməsi və Yerə meteoritlə gəlməsi variantını nəzərdən keçirə bilərsiniz.
Halbuki elm adamlarının fikrincə, kainatda həyat ən erkən 9,7 milyard il əvvəl meydana çıxıb. Təbii ki, bu mümkün məxluq bizim əcdadımız ola bilməz; Amma əgər varsa, kainatda ilk canlının fosilini tapmaq çox gözəl olardı.
Adəm haqqında -
Buna artıq dini cəhətdən baxmaq lazımdır. Səmavi dinlərin buna necə baxdığı ilə bağlı bir neçə variant mövcuddur.
Birinci versiyaya görə Adəm ilk insandır, torpaqdan yaradılıb və ondan əvvəl insan olmayıb. Eləcə də bütün canlılar ayrıca yaradılıb. Bu versiya ilə getsək, insanlıq tarixi heç 10 min il çəkmir. Lap deyək 20 min il olsun. Ondan o tərəfə getmir.
İkinci versiyaya görə bütün canlıların təkamülü doğrudur. Sadəcə insan xüsusi olaraq ayrıca yaradılıb.
Üçüncü versiyaya görə insanlıq həqiqətən təkamüllə yaranaraq bu vəziyyətə gəlib. Lakin, Adəm peyğəmbər xüsusi olaraq torpaqdan yaradılıb. Bütün peyğəmbərlər də təkamüllə formalaşan insanlardan deyil, məhz Adəm soyundan gəlib. Yəni, Adəm ilk insan deyil. O sadəcə təkamüllə formalaşan insanların arasına ilk peyğəmbər kimi, onların (insan) surətində yaradılaraq göndərilib. Necə ki, İsa peyğəmbər atasız dünyaya gəlib, Adəm peyğəmbər də həm atasız, həm anasız dünyaya gəlib. Beləliklə Adəmin övladları da təkamüllə formalaşan insanlarla qaynayıb qarışıb.
Dördüncü versiyaya görə Adəm peyğəmbər də digər Homo sapienslərdən biri olub. Xüsusi yaradılışı olmayıb. Sadəcə Tanrı tərəfindən seçilmiş ilk peyğəmbər olub. Yəni,Adəmə qədər insanların heç bir məsuliyyəti yox idi. Homo Sapiens Adəmə qədər məsuliyyət daşımırdı. Tanrı Adəmlə birlikdə insanlara artıq məsuliyyət yükləməyin vaxtını başlatdı.
Yəni 3 və 4-cü versiyalar bir növ Adəmlə birlikdə məsuliyyətin başladığını deyir.
Canlıların bir çox alt qolları var. Onların hamısını detallı alt qruplara ayırsaq, uzun çəkər. Çox dərinə getmədən onu deyə bilərik ki, Yer kürəsindəki bütün canlı aləmi bir-birinə qohumdur. Sadəcə tarixin müəyyən dövrlərində qol budaq ataraq bölünüb milyonlarla növə çevriliblər. Məsələn heyvanları 2 qrupa ayırmaq olar: 1) Onurğalılar, 2) Onurğasızlar
Onurğalılar da öz növbəsində 5 alt qrupa bölünür:
1) Məməlilər
2) Sürünənlər
3) Quşlar
4) Balıqlar
5) Amfibiyalar
Məməlilər də alt qruplara bölünürlər:
1) Pişikkimilər, 2) İtkimilər, 3) Primatlar və s.
Primatlar 55-60 milyon il əvvəl formalaşıb. Onlar da zamanla alt qruplara və növlərə bölünüblər:
1) Lemurlar, 2) Tarsierlər, 3) meymunlar, 4) Quyruqsuz meymunlar 5) İnsanlar
Quyruqsuz meymunlara misal kimi şimpanze, oranqutan, gorilla kimi meymunları göstərmək olar.
Quyruqsuz meymunlar digər meymunlardan genetik olaraq insana daha yaxındırlar. Quyruqsuz meymunlardan da insana ən yaxın olanı şimpanze və bonobolardır. Belə ki, insanlar və şimpanzelər 6 milyon il əvvəl ortaq əcdada sahib olub. Sonradan bölünüb. Bir qoldan şimpanzelər, digərindən insanlar formalaşıb. İnsanla şimpanze 98,4% eyni genetik kodlara sahibdir. Bu genetik yaxınlıq o dərəcədədir ki, siçan və siçovul arasındaki genetik yaxınlıqdan 10 dəfə çoxdur. Tamamilə 2 yad və qohum olmayan insan arasındakı genetik yaxınlıqdan isə 10 dəfə azdır. Eləcə də insanlar da öz aralarında fərqli növlərə bölündü və ya bir növ başqa növə təkamül etdi. Məsələn Homo Erektus, Homo Sapiens, Homo Neandertales ayrı insan növləridir. Ən yaxın zamanda soyu tükənən insan nəsli Neandertallardır. Homo Sapienslərlə Neandertallar hətta bəzən yaxın münasibət qurublar. Bəzən də döyüşüblər. Neandertallar Homo Sapienslərlə müqayisədə daha böyük və əzələli olublar. Lakin Homo Sapienslərlə mübarizədə məğlub oldular və soyları tükəndi. Bunun tam olaraq necə baş verdiyi bilinmir. Kimilərinə görə Homo Sapiensə baxanda zəkası daha zəif idi. Lakin, beyin quruluşları bəzən əksini düşündürür. Hətta Homo Sapiensdən daha ağıllı ola biləcəyi də düşünülür. Sadəcə bir versiyaya görə Neandertallar daha kobud bədən quruluşuna görə yemək tapmaqda çətinlik çəkdi. Yəni Homo Sapienslərin incə əl quruluşu və s. onu daha çevik və qida tapmaqda daha usta etdi. Bu gün əsasən avropalı insanların 4%-ə qədər neandertal geni daşıdığı bilinir.
Neandertalların məhv olması barədə tam dəqiq səbəb bilinmir. Xəstəlik də ola bilər. Belə desək, assimilyasiya da ola bilər. Çünki, homo sapienslər neandertallarla yaxınlıq edirdilər. Ayrı növ olsalar da, genetik yaxınlıq çox idi deyə onlardan uşaq dünyaya gələ bilirdi. İtlə canavar necə bala dünyaya gətirə bilirsə elə genetik yaxınlıq var idi. Beləliklə zamanla Neandertallar zamanla Homo Sapienslərin arasında əriyib getdi. Yəqin, Homosapienslər daha sürətlə çoxalırdı. Neandertallar da Homosapienslərlə birləşdikcə özləri zamanla yoxa çıxdı. Ya da Homo Sapienslər birinci rəqib kimi onları görüb soyqırıma uğratdılar. Çoxlu səbəb ola bilər. Onu da qeyd edim ki, neandertalın bütün gen xəritəsi var. Neandertalların bu günə qədər sağ çıxmış dnt-ləri onlar haqqında daha geniş məlumat qazanmağa kömək edir. Hətta bəzi elm adamları bu DNT vasitəsilə klonlama yolu ilə Neandertalı yenidən dünyaya gətirmək istəyirlər. Bu nəzəri olaraq tamamilə mümkündür. Praktiki olaraq çətin olsa da, sadəcə bir neçə 10 ilə texnologiyanın inkişafı ilə tam mümkün olacağı düşünülür. Lakin bu etik cəhətdən qəbul olunmur.
İsveç alim, genetik Svante Pääbo 2022-ci ildə "nəsli kəsilmiş homininlərin genomları və insan təkamülü ilə bağlı kəşflərinə görə Fiziologiya və ya tibb üzrə "Nobel" mükafatına layiq görülüb.
Müasir insanlar yəni homosapienslər daha dəqiq desək müasir kişilərin Y cinsi xromosomundakı təkamülə əsasən tək kişidən törəyib. Homosapienslərin əcdadı həmin kişiyə genetik kod olaraq yəni Y-DNT haplo qrup olaraq A-PR2921 təyin ediblər. Bu haplo qrupun yaşı, eramızdan əvvəl 232.000-ci ildə (iki yüz otuz iki min) yaşayıb. Neandertallar ilə homosapienslərin əcdadı e.ə. 368.000-ci ildə yaşamış Y-DNT haplo qrupu A000-T Denisovanlar, neandertallar və homosapienslərin əcdadı isə e.ə. 705.000-ci ildə yəni erkən homosapiens dövründə yaşamış kişinin haploqrupu A0000-dır.
No comments:
Post a Comment